Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Turaqlı bántlilik – bul jumıs islewshige ómiri dawamında kepillengen bántlilik esaplanadı. Bul túsinikke waqıtsha, máwsimli bántlilikler kirmeydi. Bántliliktiń bul túri jeke sektorda siyrek ushırasadı, ol kóbinese mámleketlik sektorda keń tarqalǵan. Batıs ellerinde “turaqlı jumısshı” túsinigi jumısshılardı tiplerge ajıratıwda qollanıladı. Ádette “turaqlı” jumısshılar bir jumıs beriwshige isleydi. Xızmet haqıǵa


qosımsha olar medicinalıq qamsızlandırıw, tólemli dem alıs, pensiyaǵa qosımshalar aladı. Bunday islewshiler bir kárxananıń ishinde jumıs ornın ózgertiwi múmkin.
Turaqlı emes bántlilik , Avstraliya ámeliyatında qollanılatuǵın model esaplanadı. Bunda jumıs islewshi bántliliktiń kepillenbegenligi hám basqada oǵan tiyisli bolǵan abzallıqlardıń joq ekenligi sebepli kompensaciya sıpatında joqarı muǵdardaǵı xızmet haqı menen támiyinlenedi. Eger miynetke talap bolmay qalsa jumıs beriwshi nızamlı túrde miynet shártnamasın biykar etiwi múmkin.
Jumıs kúsh bazarındaǵı jaǵdaydı tek xızmet haqı muǵdarı emes, al bá ntlilik dárejesi de sáwlelendiredi. Bul dáreje usınıs etilgen miynettiń qanshası satılǵanlıǵın bildiredi.

Bántlilik dárejesi (employment rate) jumıs islew qábileti hám qálewi bolǵanlardıń qanshası ámelde jumıs islep atırǵanlıǵın bildiredi.

Bántlilik dárejesi miynet resursı – miynet etiw qábileti bar adamlarǵa salıstırmalı esaplanadı. Bunda miynet etiw qábileti barlardıń hámmesi jumıs islewdi qáleydi dep shama etiledi. Bántlilik dárejesi (B_d) islewshilerdiń sanı (N) miynet

resurslarındaǵı (M_r) úlesi bolıp, procentte sáwlelenedi. Bunda
Bd 
^N *100
Mr

boladı. Eger miynet resursları 120 mıń birlik, islewshiler bolsa 108 mıń birlik bolsa B_d = (108\120)•100=90 % boladı.
Bántlilik dárejesi jumıs kúshiniń qansha bólegin bazar talap etkenligin bildiredi. Bántliliktiń tábiyiy dárejesi bar bolıp, ol miynettiń qansha bóleginiń jumıs penen támiyinlengenligin bildiredi. Bul mámlekettiń ekonomikalıq potencialına hám ekonomikanıń jaǵdayına baylanıslı boladı. Ekonomikası kúshli mámleketlerde ol rawajlanıp baratırǵan waqıtlarda bántlilik joqarı boladı, yaǵnıy usınıs etilgen jumıs kúshiniń 94 procentiniń bánt bolıwı bántliliktiń tábiyiy shegarası dep qabıl etilgen. Ekonomikası tómen mámleketlerde bántlilik dárejesi tómen boladı, sebebi jumıs orınları kem boladı, olardı kóbeytiw ushın qarjı jetispeydi. Bántlilik Ózbekstan ushın da ótkir sociallıq mashqalaǵa aylanǵan, sebebi miynet resursları tez óskenlikten, miynet usınısı tez artıp baradı.

3. Jumıs kúshiniń bántliligi haqqında túrli teoriyalar

Jumıs kúshiniń bántliligi haqqında bir qansha teoriyalar háreket etedi. Olar bir- birinen mashqalaǵa qatnas jasawı hám qollanılatuǵın izertlew usılları boyınsha parqlanadı. Oqıwlıq hám oqıw qollanbalarda jumıs kúshiniń bántliligi boyınsha neoklassikler, keynsshiler, monetarizm, institucional-sociologiyalıq hám basqa ilimiy mektep wákilleriniń kóz-qarasları bayan etiledi²³.