|
Úlken cikllar. Bular ekonomikalıq rawajlanıwda uzaq dawam etetuǵın dáwir bolıp, ádette 50-60 jılǵa sozıladı. Olar ekonomikadaǵı túpkilikli burılıstıń júz beriwi menen xarakterlenedi.
Ortasha cikllar. Bul úlken cikllar dawamında bir neshe ret tákirarlanıp turıwshı cikllar esaplanadı. Bul cikl ortasha waqıt dawamında (aldınları 8 -12 jıl, házir 6-8 jılda) boladı. Úlken cikl dáwirine tán bolǵan texnologiya jetilisip turǵanlıqtan ol óndiriste ǵalabalıq tárizde jańalanadı, olardıń eski, kem ónimlisi, ónimi joqarısı menen almastırıladı. Bul óndiristi keńeytip tovarlar usınısın arttıradı. Usınıs hádden tısqarı kóbeyip ketkende ol talaptan artıp ketedi. Teńsalmaqlıq buzılıp, krizis jaǵdayı kelip shıǵadı.
Kishi-konyunktura ciklları. Bul qısqa waqıtta (3-4 jılda) tákirarlanıwshı cikllar bolıp, bazar konyunkturasınıń ózgeriwi menen túsindiriledi. Talap elastik bolǵanlıqtan ol tez ózgerip turadı. Islep shıǵarılǵan tovarlardıń quramı, bahası hám sapası talapqa juwap bermey qalǵan waqıtlarda olardıń satılıwı qısqaradı. N átiyjede artıqsha usınıs júzege kelip, bazar teńsalmaqlıǵı buzıladı. Bul qısqa múddetli ekonomikalıq tolqınlardı payda etedi. Ekonomika dáslep kóterilse, keyin páseyedi, sońınan jáne kóteriledi.
Finanslıq krizistiń mánisi, túrleri, sebepleri hám júzege keliw mexanizmleri
Pul ekonomikanıń barlıq tárepleri ushın azıqlıq bolıp, ekonomikalıq turaqlılıqtıń bolıwı ushın ol bir normada hám toqtawsız hárekette bolıwı talap etiledi.
Puldıń háreketin payda etishi finanslıq institutlar onıń turaqlı bolıwına xızme t etedi. Biraq finans sistemasında da qábiletsizlik jaǵdayı bolıp turadı, sebebi ol qanshelli bekkemlenbesin, bári bir waqıt ótip sharayattıń ózgeriwi menen ol buǵan iykemlesip úlgermeydi. Finanslıq mexanizmler jaqsı is bermey qaladı, nátiyjede pul aǵımında úzilisler payda bolıp, finanslıq krizis júzege keledi.
Finanslıq krizis - bul finans sistemasında júzege keletuǵın krizis jaǵdayı bolıp, finanslıq baylanıslardıń izden shıǵıwın, finanstıń óz wazıypaların tolıq orınlay almay qalıwın bildiredi.
Finanslıq krizisler tómendegi jaǵdaylarda júz beredi:
bank sistemasınıń krizisi;
fond bazarı krizisi;
mámleketlik finans krizisi;
valyuta krizisi.
Krizis júz bergende finans sistemasınıń barlıq buwınları tómenlew jaǵdayına túsedi, barlıq finanslıq institutlardıń pul operaciyaları qısqarıp ketedi. Finanslıq krizis eń dáslep tiykarǵı finanslıq institutlar esaplanǵan banklerdiń kriziske ushırawın ańlatadı.
Bank sistemasınıń krizisi – bul bankler kapitalınıń úlken bólegin joǵaltıwı nátiyjesinde olardıń óz wazıypaların orınlawǵa ázzilik etiwi, hátteki bankrot jaǵdayına túsip qalıwı.
Fond bazarınıń krizisi ol jerdegi finanslıq aktivler bahasınıń keskin páseyip ketiwi hám bazar aylanısınıń qısqarıp ketiwi nátiyjesinde investorlardıń úlken bóleginiń onı taslap ketiw esaplanadı.
Valyuta krizisi – bul valyutalar qádirsizlenip olardıń kursınıń páseyiwi nátiyjesinde devalvaciyaǵa ushırawı.
Fiskal krizis – bul byudjetke kelip túsetuǵın salıq túsimleri qárejetlerdi qaplamaǵan jaǵdayda byudjet qıtshılıǵınıń artıp barıwı hám mámleket qarızı ósip, ol óz minnetlerin tólewge qábiletli emesligi.
Demek, finanslıq krizis fiskal-byudjet krizisi formasına da kiredi.
Krizistiń aqıbetleri hám krizislerden shıǵıw jolları. Mámlekettiń kriziske qarsı baǵdarlamaları
Krizistiń aqıbetlerin shártli túrde ekige ajıratıw múmkin:
unamsız aqıbetler;
unamlı aqıbetler.
Krizisler ekonomika ushın málim emes hádiyse bolǵanlıqtan dáslep onıń unamsız táreplerin kórip shıǵamız. Krizis finanslıq joǵaltıwǵa, yaǵnıy úlken muǵdardaǵı puldıń joytılıwına alıp keledi, bul finans sektorın izden shıǵaradı, finans operaciyaların qısqartadı, aktivlerdiń dáramatlılıǵı túsip ketedi, olar oǵada táwekelshilikli bolıp qaladı. Finans institutlarınıń bir bólegi pulınan ayırılıp bankrot jaǵdayına túsedi. Bankler, finans hám investiciya, qamsızlandırıw kompaniyalarınıń bir bólegi jawılıp ketedi, kriziske shıdamaǵan jeke investorlar finans bazarın tárik etedi.
Krizis finans sektorınan shıǵıp real sektorǵa da ótedi. Úlken pul joǵaltıwları tólew krizisin keltirip shıǵaradı, nátiyjede ekonomika subektleri tólew minnetlerin óz waqtında orınlay almawı yamasa buǵan ulıwma qábiletli bolmawı payda boladı. Barlıq subektlerdiń satıp alıw qábileti páseyip, jámi talap qısqaradı. Eń dáslep, úy xojalıqlarınıń bazar talabı qısqaradı.
Krizistiń aqıbetlerindegi unamlılıq sonnan ibarat, ol finanslıq sistemanı salamatlastıradı. Finans institutları hám jeke investorlar ortasında tábiyiy tańlaw júz berip, olardan jasawshańları aman qalıp, finanslıq resurslar isenimli qolǵa ótedi. Krizistegi unamlılıq jáne sonnan ibarat, ol finans sistemasınıń qay jerinde qanday illet hám kemshiliklerdiń bar ekenligi, bul sistemanı jetilistiriw ushın qanday ilajlardıń zárúr ekenligin kórsetip beredi. Krizistiń bul sabaqların jámiyet esapqa aladı.
Krizisten shıǵıwdı bazar mexanizminiń óz támiyinlewi múmkin, sebebi finans sistemasında qayta tikleniw belgisi bar. Biraq bazar mexanizminiń ózine qoyıp berilgende, krizisten shıǵıw sozılıp ketiwi hám ekonomika úlken zıyan kóriwi, xalıq kúshli qıyınshılıqqa ushırawı múmkin. Sonlıqtan krizisten shıǵıwda mámleket aktiv bolıwı zárúr.
Mámlekettiń kriziske qarsı baǵdarlamalarında ekonomikanıń real sektorın qollap-quwatlawǵa hám eń dáslep kishi, orta biznesti xoshametlewge qaratıladı. Mısalı, 2009-jılı Qubla Koreya húkimeti bankler arqalı kishi hám orta biznesti kreditlestiriw ushın 800 mln. dollar ajırattı.
Mámlekettiń tiykarǵı dıqqatı jumıs orınların kóbeytiwge, dáramatlardı arttırıwǵa qaratıladı, bul bolsa xalıqtıń satıp alıwın kóbeytip, ishki bazardı keńeytedi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
