Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Jumıs kúshiniń social-ekonomikalıq mazmunı



Ekonomikanıń barlıq tarawlarında, sonday-aq, óndiris hám xızmet kórsetiwdiń barlıq fazalarında jumıs kúshi eń aktiv faktor esaplanadı. Sebebi basqa faktorlar jumıs kúshiniń járdeminde háreketke keltiriledi, olardıń qunları saqlap qalınıp, jańa ónimge ótkeriledi, jańa qun sol óndiris hám xızmet kórsetiw procesinde jumıs kúshi tárepinen jaratıladı. Sonlıqtan mámleket kóleminde jumıs kúshiniń mazmunı, quramı, jumıs kúshi bazarın úyreniw ayrıqsha áhmiyetke iye.

Jumıs kúshi (labor force) – insannıń fizikalıq hám ruwxıy qábiletleriniń jıyındısı bolıp, jámiyettiń tiykarǵı óndiriwshi kúshi esaplanadı. Jumıs kúshi bazar sistemasında tovarǵa aylanadı hám ol bazar arqalı óndiriske kirip keledi.

Xalıq aralıq miynet shólkeminiń standartlarına muwapıq, ekonomikalıq jaqtan aktiv xalıqtıń quramına 15-72 jas aralıǵındaǵı miynetke jaramlı puqaralardı kiritiwge boladı dep kórsetilgen. Biraq hár bir mámleket ózinde bul baǵdarda qabıl etilgen nızamlıqlarǵa muwapıq ózgerislerdi de kiritiwi múmkin. Mısalı, Rossiyada 15 jastan pensiya jasına shekemgiler kiritilse, AQSh ta 16 jas al, Afrikada bolsa, 10 jastan baslap ta ekonomikalıq jaqtan aktiv xalıqqa kiritiliwi múmkin. Ózbekstanda bul kategoriyaǵa 16 jastan pensiya menen támiyinleniw huqıqın alǵanǵa shekemgi jastaǵılar kiritiledi.
Miynet resurslarınıń ósiwi xalıqtıń social-demografiyalıq quramına baylanıslı. Eger xalıqtıń quramında jaslar kóp bolsa miynet resursları tez ósedi. Egerde úlken jastaǵılar (qariyalar) xalıqtıń salmaqlı úlesin qurasa, miynet resursları áste ósedi yamasa ulıwma óspeydi. Xalıq tez kóbeygen jerde miynet resursları jedel ósedi. Mısalı, Ózbekstan Respublikasında 2018 -jıl 1-sentayabr jaǵdayına miynet resurslar sanı 18 792,2 mıń adamdı quradı. Respublikamızda miynet resurslarınıń jıllıq ortasha ósiw páti 2,7-2,8 procentke tuwrı kelmekte.
Kásiplik sheberlikke talaptıń artıwı menen kásip túrleri kóbeyedi. XXI ásirdiń basına kelip jer júzinde 20 mıńǵa jaqın kásip bolǵan. Kásiplerdiń jańalanıwı menen miynettiń ónimdarlıǵı ósiwge iykemlesken boladı.

2. Jumıs kúshiniń bántliligi hám onıń dárejesi

Jumıs kúshine bolǵan bazar talabı onıń usınısı arqalı qanaatlandırıladı. Bunda jumıs izlewshiler jumısqa jaylasıp miynet etiw menen bánt boladı.

Bántlilik (employment) miynet qábiletine iye bolǵan hám miynet etiwdi qálewshi adamlardıń jumısqa jaylasıp paydalı miynet penen shuǵıllanıwı esaplanadı.

Bántlilik onıń miynet etiwshi ushın áhmiyetine qaray birinshi hám ekinshi dárejeli bántlilikke bólinedi. Birinshi dárejeli bántlilik bul tiykarǵı jumıs penen, yaǵnıy dáramattıń tiykarǵı bólegin beriwshi jumıs penen bánt bolıwdı ańlatadı. Ekinshi dárejeli bántlilik qosımsha jumıs penen, yaǵnıy qosımsha dáramat beriwshi jumıs penen bánt bolıw esaplanadı. Kópshilik islewshiler birinshi dárejeli bántlilikke iykemlesken boladı. Birinshi dárejeli bántlilik keltirgen dáramat islewshini qanaatlandırmaǵanda, ol ekinshi dárejeli bántlilikke qol uradı. Ekinshi dárejeli bántlilik qosımsha tiykarda islew formasında boladı. Mısalı, injener ayına 1,2 mln. sum xızmet haqı aladı. Bul onıń shańaraǵına jetpeydi. Sonlıqtan ol jáne 500 mıń sumlıq jumıs tawıp, jumıstan soń yamasa dem alıs kúnleri qosımsha miynet penen bánt boladı.
Dúnya ámeliyatında bántliliktiń joqarıda kórsetiligen túrlerinen basqa turaqlı hám turaqlı emes túrleri de háreket etedi.