Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Shártnamaǵa tiykarlanǵan bántlilik teoriyası (M.Beyli, D.Gordon, K.Azariadis) ózinde neoklassik hámde keynsshilik talqılawl ardı birlestiriwshi koncepciya esaplanadı. Koncepciya avtorları, bir tárepten, pul kórinisindegi xızmet haqınıń qatańlıǵı haqqındaǵı keynslik qaǵıydanı qabıl etedi hám jumıs kúshi bazarındaǵı muwapıqlasıw bahalar (yaǵnıy, xızmet haqı) esabınan emes, al ónd iristiń materiallıq kólemi hám bántliliktiń ózgeriwi esabınan ámelge asırılıwın keltiredi. Basqa tárepten, bul qatańlılıqtıń ózi jeke ekonomikalıq mápler tiykarında háreket etiwshi individlerdiń háreketlerinen keltirip shıǵarıladı.
Iykemlesiwshi jumıs kúshi bazarı koncepciyası (R.Buae, G.Stending) 70- jıllardıń aqırında, salıstırmalı rawajlanǵan Batıs mámleketlerinde ekonomikanı strukturalıq qayta qurıw ámelge asırılıp atırǵan dáwirde keń tarqaldı. Onıń tiykarında jumıs kúshi bazarın tártipke salıwdan waz keshiw, bántliliktiń iykemlesiwshi, funkcional jaqtan individuallastırılǵan hám standart emes formalarına (bir tárepleme bántlilik, tolıq bolmaǵan jumıs háptesi yamasa jumıs kúni, qısqa múddetli shártnamalar, úyge jumıs alıw h.t.b.) ótiwdiń zárúrligi haqqındaǵı qaǵıydalar jatadı.

4. Jumıssızlıq hám onıń túrleri

Bazar ekonomikasında jumıs kúshiniń háreketi jumıs kúshi bazarı arqalı támiyinlenedi. Bul jerde de basqa bazarlardaǵı sıyaqlı talap hám usınıs nızamı óz kúshine iye bolıp, ol hár túrli faktorlar tásirinde úzliksiz ózgerip turadı. Jumıs kúshi bazarındaǵı talap hám usınıs teńsalmaqlasqanda bántlilik júzege keledi hám bul bántliliktiń tábiyiy shegarada bolıwın bildiredi. Biraq bul teńsalmaqlılıq máńgi emes, ol bir buzılsa, sońınan qayta tiklenip te turadı. Sonlıqtan bántlilik hám jumıssızlıqtıń bolıwı bazar ekonomikasın xarakterlewshi tábiyiy jaǵday.

Jumıssızlıq bazarda jumıs kúshi usınısınıń oǵan bolǵan talaptan artıp ketiwi nátiyjesinde jumısqa qábiletli hám jumıs islewdi qálewshi adamlardıń bir bóleginiń jumıs taba almay qalıwın ańlatadı.

Jumıssızlıq mashqalasın úyreniwden tiykarǵı maqset xalıqtıń jumıs penen bántliligin jaqsılaw arqalı mámlekette óndiristi keńeytiw hám xalıqtıń turmıs dárejesin jánede jaqsılawǵa tiyisli ilajlardı islep shıǵıwdan iba rat.


Ádette, dúnya mámleketleri jumıssızlıq túsinigin BMSh, Xalıq aralıq miynet shólkemi (XMSh), Ekonomikalıq birge islesiw hám rawajlanıw jámiyetiniń talaplarına muwapıq islep shıǵadı.
Xalıq aralıq miynet shólkeminiń standartına muwapıq, jumıssız dep esa plaw ushın ekonomikalıq jaqtan aktiv xalıq tómendegi kriteriyalarǵa juwap beriwi kerek:

• 
  jumıs ornına (dáramat deregine) iye bolmawı;
  
• 
  jumıs izlep atırǵan bolıwı, yaǵnıy mámleketlik yamasa kommerciyalıq bántlilik oraylarına, jumıs beriwshi shólkemlerge múráját etken bolıwı, ǵalaba xabar qurallarında daǵaza beriwi, óziniń jeke isin shólkemlestiriwge háreket etken bolıwı;
  
• 
  jumıs tabılǵan jaǵdayda islewge tayar turıwı.
  

Mine usı tiykarǵı shártlerge tiykarlanǵan halda, túrli mámleketlerde puqaranı jumıssız dep tán alıw ushın qosımsha shártler talap etiledi ²⁴.
Mısalı, AQShta, sońǵı bir hápte dawamında jumıs penen bánt bolmaǵan, sońǵı tórt hápte dawamında jumısqa jaylasıwǵa (tikkeley jumıs beriwshige yamasa jumıs penen támiyinlewshi mámleketlik xızmetine xabarlasıw a rqalı) háreket etken, miynet etiw qábiletine iye bolǵan puqaralar jumıssız shaxs dep esaplanadı.