Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Lekciyanıń jobası:

1. 
   Jalpı talap túsinigi hám onıń muǵdarına tásir etiwshi faktorlar
   
2. 
   Jalpı usınıs túsinigi. Jalpı usınıstıń quramı hám oǵan tásir etiwshi faktorlar
   
3. 
   Jalpı talap hám jalpı usınıs ortasındaǵı salıstırma hám onıń ózgeriwi
   

   1. Jalpı talap túsinigi hám onıń muǵdarına tásir etiwshi faktorlar

Jalpı talap (aggregate demand, AD) – bul barlıq tutınıwshılar (úy xojalıqları, firmalar hám mámleketlik shólkemler)dıń málim baha bolǵanda qanday muǵdarda hám qanday túrdegi tovar hám xızmetlerin satıp alıw qábileti yamasa milliy ekonomikadaǵı real pul dáramatlarınıń muǵdarı.
Jalpı talap barlıq tutınıwshılardıń túrli tovarlarǵa hám xızmetlerge bolǵan talaplarınan quraladı. Bizge málim, tovar hám xızmetler eki túrli boladı: xalıq tutınatuǵın tovar hám isbilermenler óndiris processinde tutınatuǵın óndirislik faktorlar – kapital hám jumıs kúshi (biz óndiris faktorlarınıń quramında jer de bar ekenligin bilemiz. Biraq biziń mámleketimizde jer satıw-satıp alıw obekti bolmaǵanlıǵı ushın onı bul jerde jalpı talaptıń quramında esapqa almaymız hám keyingi orınlarda faktorlarǵa talap haqqında sóz etilgende tek kapital hám jumıs kúshi haqqında gáp baradı).
Jalpı talap muǵdarı boyınsha anıqlanadı hám onıń ulıwma muǵdarı túrli faktorlardıń tásirinde ózgerip turadı.
Túrli oqıw qollanbalar hám oqıwlıqlarda jalpı talap muǵdarın anıqlaw usılları hám oǵan tásir etiwshi faktorlardı bayan etiwde túrli tárepi boyınsha qatnas jasaladı. Sonıń ishinde, akademik V.Vidiyapin hám basqalardıń ulıwma redaktorlıǵında baspadan shıǵarılǵan “Ekonomikalıq teoriya” boyınsha oqıwlıqta jalpı talap ekonomikanıń ayırım tarawları qárejetleriniń jıyındısı sıpatında sáwlelendiriledi, yaǵnıy:

Y_d = C + I + G + NX ,

bul jerde:
Y_d – jalpı talap;
C – úy xojalıqlarınıń tutınıw qárejetleri;
I – jeke sektordıń investiciyalıq qárejetleri; G – mámleketlik satıp alıw;
NX – sap eksport.¹⁹
Akademik V.Kamaev bolsa jalpı talaptı real jalpı milliy ónim elementlerine bolǵan ulıwma pul talabı sıpatında payda bolıwın hámde onı puldıń muǵdarlı teoriyasına muwapıq tómendegi kóriniste sáwlelendiriwdi keltiredi:

bul jerde:
AD – jalpı talap; M – pul muǵdarı;
V – puldıń aylanıs tezligi; P – baha dárejesi.²⁰
AD 
M * V Р

¹⁹ Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik. İzd., ispr. i dop. \ Pod.obsh. red. akad. V.Vidiyapina, A.İ. Dobrinina, G.P.Juravlevoy, L.S.Tarasevicha. –M.: İNFRA-M, 2008. – s. 412.
²⁰Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik. Dlya stud. VUZ \ Pod red. V.D.Kamaeva. – M.: Gummanit. izd. VLADOS, 2004, s. 291

Bunnan kórinip turǵanınday, jalpı talap milliy óndiristiń kólemi hám baha dárejesine tikkeley baylanıslı.
Basqa sharayatlar ózgermey qalǵanda, baha dárejesi qansha tómen bolsa, tutınıwshılar (mámleket ishindegi hámde sırt eldegi) milliy óndiristiń real kóleminiń sonshelli úlken bólegin hám kerisinshe, baha dárejesi qanshelli joqarı bolsa, sonshelli kem bólegin satıp aladı. Solay etip, basqa sharayatlar ózgermegen halda baha dárejesiniń artıwı óndiristiń real kólemine bolǵan jalpı talap muǵdarınıń kemeyiwine sebep boladı. Kerisinshe, baha dárejesiniń páseyiwi óndiris kólemine jalpı talaptıń artıwına alıp keledi. Jalpı talapqa bahadan tısqarı tásir etiwshi faktorlardıń ózgeriwi de milliy óndiris kóleminiń ózgeriwine alıp keledi.
Baha dárejesi hám talap tásirindegi milliy óndiris kólemi ortasındaǵı bul keri baylanıs 158.1-sızılmada anıq sáwlelengen.
Sızılmadan kórinip turǵanınday, jalpı talaptıń qıya sızıǵı jeke talaptıń qıya sızıǵına uqsas, biraq óz-ara baylanıslı kórsetkishler bir-birinen parqlanadı. Eger jeke talaptıń qıya sızıǵı túrli baha kórsetkishlerinde ayırım tutınıwshınıń málim bir tovarǵa bolǵan talabınıń muǵdarı ortasındaǵı baylanıstı sáwlelendirse, jalpı talaptıń qıya sızıǵı mámlekettegi bahalardıń túrli dárejesi hámde óndiristiń real kólemi ortasındaǵı baylanıstı sáwlelendiredi.
Sonday-aq, jeke talaptıń qıya sızıǵınıń páseyiwsheńligi dáramat hám almasıw nátiyjeliginiń háreket etiwi menen túsindirilse, jalpı talaptıń qıya sızıǵınıń páseyiwsheń kóriniste bolıwı bahalardıń ulıwmalıq dárejesiniń ózgeriwi nátiyjesinde júz beriwshi procent stavkasınıń nátiyjesi, baylıq nátiyjesi hám import tovarların satıp alıw nátiyjesi arqalı túsindiriledi.



Baha dárejesi
P

O`ndiristin’ real ko`lemi
15.1-sızılma. Jalpı talaptıń qıya sızıǵı

2.