Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Jalpı usınıstıń muǵdarına tásir etiwshi faktorlar. Jalpı usınısqa bahadan tısqarı bir qatar faktorlar tásir kórsetedi. Bul faktorlardan bir yamasa bir neshesiniń ózgeriwi jalpı usınıstıń ózgeriwine sebep boladı. Jalpı usınıstıń bahadan tısqarı bul faktorları ulıwmalıq bir belgige iye: eger olar ózgerse, ónim birligine óndiris qárejetleri de ózgeredi. Nátiyjede jalpı usınıstıń qıya sızıǵı ornın ózgertedi. Bul faktorlardıń hár birine qısqasha toqtap ótemiz.

1. 
   Resurslar bahasınıń ózgeriwi . Resurslar bahası tayar ónim bahasınan ózgeshelenip, jalpı usınıstıń áhmiyetli faktorı esaplanadı.
   

2. 
   Nátiyjeliktiń ózgeriwi. Nátiyjelik – bul 3-temada aytıp ótkenimizdey, milliy óndiristiń real kóleminiń jumsalǵan resurs muǵdarına salıstırması.
   
3. 
   Aymaqlıq normalardıń ózgeriwi . Kárxanalar óz xızmetinde tiykarlanatuǵın huqıqıy normalardıń ózgeriwi ónim birligine tuwrı keletuǵın qárejetlerdi hám jalpı usınıstı ózgertiwi múmkin.
   

Mámleket tárepinen tártipke salıw xarakteri hám usıllarınıń ózgeriwi de kópshilik jaǵdaylarda ónim biriligine óndiris qárejetlerin hám sol arqalı jalpı usınıstı ózgertedi.

3. Jalpı talap hám jalpı usınıs ortasındaǵı salıstırma hám onıń ózgeriwi

Biz joqarıda jalpı talap mámleket kóleminde onıń barlıq tarawlarında, strukturalıq bólimlerinde bar bolıp, túrli tovar hám xızmetlerdi satıp alıwǵa mólsherlengen pullardıń muǵdarı sıpatında, jalpı usınıs bolsa pútkil mámlekettegi barlıq tarawlarda, aymaqlarda, barlıq kárxana hám shólkemlerde satıw ushın islep shıǵarılǵan tovarlar hámde xızmetlerdiń jalpı muǵdarı sıpatında payda bolıwın sáwlelendirgen edik.

Endi sonı aytıw kerek, milliy bazarda, sawda processinde pul iyeleri, yaǵnıy talap etiwshiler qolındaǵı pullar tovar hám xızmetlerdiń iyelerine, kerisinshe islep shıǵarılǵan tovar hám xızmetler bolsa pul iyeleriniń qolına ótiwi lazım. Basqasha aytqanda tovarlar dúnyası menen pul dúnyası qarama-qarsı aǵım payda etedi. Bunıń ushın bolsa pul iyeleri satıp almAQShı bolǵan tovar hám xızmetler quramı, muǵdarı, sapası hámde bahası boyınsha islep shıǵarılǵan tovarlar hám xızmetlerdiń túri, muǵdarı, sapası hámde qunı menen sáykes keliwi lazım. Bunday sáykesliktiń qanshelli támiyinleniwi kóbinese bazar arqalı anıqlanadı hám tártipke salınadı. Bul sáykeslik dárejesi jalpı talap hám jalpı usınıs ortasındaǵı salıstırma hám onıń ózgeriwi arqalı anıqlanadı.
Jalpı talap hám jalpı usınıs teńsalmaqlıǵı jalpı usınıs qıya sızıǵınıń qaysı kósherde júz beriwine qarap ózine tán ózgeshelikke iye boladı.
Jalpı talaptıń qıya sızıǵı jalpı usınıstıń qıya sızıǵın kósherde kesip ótse, baha dárejesi milliy óndiristiń teńsalmaqlı real kóleminiń qáliplesiwine hesh qanday tásir kórsetpeydi. Bunda jalpı talap muǵdarınıń ósiwi milliy óndiristiń real kóleminiń ósiwine, onıń kemeyiwi bolsa bul kólemniń kemeyiwine alıp keledi. Biraq bul ózgerisler ekonomikadaǵı ulıwma baha dárejesiniń ózgeriwisiz júz beredi (15.3- sızılma).


P

P₁

0 Q1 Q2 Q

15.3-sızılma. Jatıq kósherde jalpı talap hám jalpı usınıs teńsalmaqlıǵınıń ózgeriwi

Demek, jalpı talaptıń ósiwi jalpı usınıstıń qaysı kósherde júz beriwinen kelip shıqqan halda baha dárejesine túrlishe tásir kórseter eken. Jalpı talaptıń kemeyiwi de túrli kósherlerde túrlishe keshedi. Eger jatıq kósherde jalpı talap kemeyse, milliy óndiristiń real kólemi kemeyip, baha dárejesi ózgerissiz qaladı. Tik kósherde baha túsedi, milliy óndiris tolıq bántlilik dárejesinde bolǵanlıǵı sebepli, onıń real kólemi qısqaradı hám baha dárejesi páseyedi. Mine sol waqıtta bul jerde sonı aytıw lazım, aralıq hám tik kósherlerde jalpı talaptıń qısqarıwı jaǵdaydı quramalastırıwshı faktorlar tásirinde birden bahanıń páseyiwine alıp kelmewi múmkin. Bul quramalılıq sonnan ibarat, tovarlar hám resurslar bahasınıń páseyiw principine iye bolmaydı.

Qadaǵalaw sorawları

1. 
   Jalpı talapqa anıqlama beriń
   
2. 
   Jalpı talaptıń quramın túsindiriń.
   
3. 
   Jalpı talapqa tásir etiwshi faktorlardı sanań hám olarǵa mısal keltiriń.
   
4. 
   Jalpı usınıs degenimiz ne?
   
5. 
   Jalpı usınıstıń qumamın túsindiriń.
   
6. 
   Jalpı usınıstıń muǵdarına qanday faktorlar tásir kórsetedi?
   
7. 
   Házirgi waqıtta Ózbekstanda jalpı usınıstıń ózgeriwine kóbirek qanday faktorlar tásir kórsetpekte?
   
8. 
   Jalpı talap penen jalpı usınıs teńsalmaqlıǵınıń áhmiyeti nede?
   

16-TEMA. TUTÍNÍW, TOPLAW HÁM INVESTICIYALAR (4 saat)

1.