Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

P

bul jerde, V_R – real xızmet haqı; V_n – nominal xızmet haqı; P – tutınıw buyımları hám xızmetlerdiń baha dárejesi.
Nominal xızmet haqı islep tabılǵan pul dáramatınıń dárejsin, real xızmet haqı bolsa islewshilerdiń tutınıwı hám abadanshılıq dárejesin sáwlelendiredi.

2. Xızmet haqını shólkemlestiriw formaları

Óndiristiń texnikalıq tiykarlarındaǵı, islewshiler miynetiniń mazmunındaǵı, olarǵa bilim beriw hám kásip iyelewge úyretiw baǵdarındaǵı ózgerisler menen xızmet haqınıń formaları hám sistemaları da ózgerip baradı. Xızmet haqını shólkemlestiriwde onıń tiykarǵı eki forması: waqtına qaray hám isine qaray formaları bir-birinen parqlanadı. Waqtına qaray xızmet haqı islewshiniń qánigeligi (mamanlıǵı), miynetiniń sapası hám islegen waqtına qarap

17. 
    McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 20th edition. America, New York: McGraw-Hill, 2014. page
    

tólenetuǵın xızmet haqı¹⁸. Ol ádette, miynettiń nátiyjelerin anıq esaplap bolmaytuǵın, olar anıq wazıypalar sheńberin orınlaw menen belgilenetuǵın waqıtta (mısalı, injener-texnik islewshiler, ońlawshılar, elektromontyorlar hám sol sıyaqlılarǵa haqı tólewde) yamasa ónim islep shıǵarıw texnologiyalıq processiniń barısı menen belgilenetuǵın hámde tikkeley islewshige baylanıslı bolmaǵan waqıtlarda (mısalı, konveyerler hám avtomat liniyalarda islew) qollanıladı.
Isine qaray xızmet haqı islewshiniń islep shıǵarǵan ónim muǵdarı hám sapası yamasa orınlaǵan jumısınıń kólemine qarap beriletuǵın xızmet haqı esaplanadı. Ónim birligi ushın tólenetuǵın xızmet haqınıń muǵdarı, tarif stavkasındaǵı haqını óndiris normasına bólistiriw jolı menen anıqlanadı. Sonlıqtan islewshilerdiń bir bólegine isine qaray haqı tólenedi. Bunda óndiris norması qanday dárejede orınlanıwına qaramastan, xızmet haqı birden bir ónim biriligi ushın belgilengen tarif boyınsha tólenedi.

3. Xızmet haqını esaplawda tarif sistemasınıń áhmiyeti

Islewshilerdiń xızmet haqısın differentsiaciyalaw eń dáslep, mámleketlik tarif sisteması járdeminde ámelge asırıladı. Tarif sistemasınıń járdeminde tarawlar hám mámleket aymaǵı boyınsha, olardıń ishinde bolsa óndiris túrleri, túrli topardaǵı islewshilerdiń qánigeligi (mamanlıǵı) hám miynet sharayatına qarap olardıń xızmet haqısınıń dárejesi tártipke salınadı.

Tarif sisteması degende, jumıs beriwshi menen uslewshilerdiń kelisip engizgen hám jumıstı orınlaw shártlerinde obektiv bar bolǵan ózgesheliklerdi etalon sıpatında qabıl etetuǵın miynet birliklerinde muǵdari boyınsha ólshew ushın hámde islewshiniń miynet minnetlemeleri (onıń miynet norması) sheńberinde keltirilgen miynet birlikleri ushın haqı tólew dárejesin belgilew ushın paydalanatuǵın normativ hújjetler kompleksi túsiniledi.

Tarif sistemasınıń wazıypası miynettiń sapası hám sharayatına, óndiris tarawınıń áhmiyeti hámde kárxanalardıń aymaqlıq jaylasıwına qaray, islewshilerdiń xızmet haqısın tártipke salıqdı támiyinlewden ibarat. Tarif sisteması óz ishine tarif boyınsha qánigelik maǵlıwmatnaması, tarif setkasın hám tarif stavkaların aladı.