Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Ekonomikada háreket etip turǵan barlıq baha túrleri baha sisteması dep júrgiziledi. Bahalardı túrlerge ajıratıw ólshemi – bul bahalardıń qáliplesiw mexanizmi, onıń háreket etiw tarawları hám sheńberi, onı qollanıwdan kútilgen maqsetler esaplanadı. Qáliplesiw mexanizmi boyınsha erkin hám monopoliyalasqan bahalar boladı. Bulardıń bir-birinen parqlanıwın joqarıda kórip óttik. Bahalar háreket etiw tarawları boyınsha kótere hám usaqlap satıw bahalarına bólinedi. Dáslep tovarlar kótere, sońınan usaqlap satıw bahasında satıladı.
Kótere satıw bahası óndiriwshi tárepinen úlken muǵdardaǵı tovarlardı birden kótere satıp alıwshıǵa satılǵan waqıtta qollanılatuǵın baha esaplanadı. Kótere satıw bahaları tovar birjalarında, sawda úylerinde yamasa satıwshı menen qarıydardıń tikkeley baylanısında qollanıladı. Olar ádette kontrakt baha formasında boladı. Kontrakt baha hár eki táreptiń razılıǵı menen belgilengen hám olardıń shártnamasında keltirilgen baha. Bul baha shártnama háreket etken dáwirde, ádette, ózgermeydi, sebebi ol aldın kelisilgen boladı. Kótere satıw bahası shártnamasız da bolıwı múmkin. Mısalı, Ózbekstandaǵı diyxan bazarındaǵı kótere sawdada sanaat tovarlarınıń arnawlı kótere satıw bazarlarında (mısalı, Tashkenttegi “Karvon” kótere satıw bazarı) kótere sawda shártnamasız, awız-eki kelisilgen bahalarda alıp barıladı.
Usaqlap satıw bahaları menen tutınıw tovarları tuwrıdan-tuwrı xalıqqa satıladı.
Usaqlap satıw bahalarınan biri bul arnawlı arzanlastırılǵan bahalar esaplanadı. Bul baha menen mútájlerge qayırqomlıq qaǵıydasına muwapıq sa tıladı. Bazarda standart hám ózgeriwsheń bahalar qollanıladı. Standart bahalar – bul málim bir dáwir aralıǵında ózgermey turatuǵın bahalar. Standart bahalardan ózgesherek ózgeriwsheń bahalar tez-tez sharayatqa qarap qaytadan belgilenip turıladı. Bunda bahaǵa tásir etiwshi faktorlar, atap aytqanda qárejetlerdegi ózgerisler, báseki sharayatı, talaptaǵı jıljıwlar esapqa alınadı. Máwsimlik bahalar ózgeriwsheń bahalardıń qatarına kiredi.
Bazarda preyskurant bahalar da qollanıladı. Bul bahalar satıwshı ushın mólsherlengen baha, qarıydar ushın bolsa bildirgish yamasa maǵlıwmatnama baha esaplanadı.
Bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde mámleketlik byudjet dotaciyalanǵan bahalarda da háreket etedi. Bular málim maqset jolında, mısalı, xalıqtı sociallıq qorǵaw ushın arzanlastırılǵan bahalar esaplanadı.

2. lekciyanıń jobası

1. 
   Bahanıń qáliplesiwiniń bazar mexanizmi
   
2. 
   Baha siyasatı hám onıń Ózbekstanda ámelge asırılıw ózgeshelikleri
   

1. Bahanıń qáliplesiwiniń bazar mexanizmi

Bahanıń mazmunın tolıǵıraq túsiniwde, onıń qáliplesiw mexanizmin yamasa onıń dárejesine tásir etiwshi faktorlardı úyreniw ayrıqsha áhmiyetke iye.
Bizge málim, erkin básekili bazar hám monopoliyalasqan bazarlar bar, bul jerde bahalar túrlishe boladı. Biraq oǵan qaramastan barlıq jerde bahalardıń qál iplesiwine tásir etiwshi ulıwmalıq faktorlar háreket etedi. Bular: tovardıń qunı yamasa óndiris shıǵınları; tovardıń paydalılıǵı; talap hám usınıs salıstırması; báseki ortalıǵı; mámlekettiń ekonomikalıq siyasatı hám basqalardan ibarat.