Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Monopoliyanıń júzege keliw sebebi hám xarakterine qaray: tábiyiy monopoliya, legal monopoliya, jasalma monopoliya.

Tábiyiy monopoliya – kárxananıń texnologiyalıq ózgeshelikleri sebepli ónimge bolǵan talaptı qanaatlandırıw báseki bolmaǵan sharayatlarda nátiyjelirek ámelge asırıwshı tovar bazarınıń jaǵdayı. Bunday nátiyjelirek óndiris kóleminiń kóbeyip barıwı menen tovar birligine tuwrı keliwshi xojalıq qárejetleriniń áhmiyetli dárejede páseyip barıwında júzege keledi. Sonıń menen birge tábi yiy monopoliya subektleri tárepinen islep shıǵarılǵan ónimler tutınıwın basqa túrdegi ónimler menen almastırıp bolmaydı.
Legal (nızamlı) monopoliya – bul nızamlı tártipte shólkemlestiriliwshi monopolistlik jaǵday. Olardıń quramına básekiden qorǵawshı tómendegi monopoliya formaların kirgiziw múmkin:

1. 
   patent sisteması - bul oylap tabıwshı hám avtorlar tárepinen jaratılǵan oylap tabıwshılıqlar, paydalı modeller, sanaat úlgilerin tastıyıqlawshı hámde olarǵa absolyut huqıqtı beriwshi sistema. Bul process arnawlı guwalıqlar - patentler arqalı ámelge asırıladı;
   
2. 
   avtorlıq huqıqı – ilimiy, kórkem óner shıǵarmaları, atqarıw sheberligi fonogrammaları, kórsetiwler, efir tolqını yamasa kabel arqalı kórsetiwge beriw sıyaqlılardı jaratıw hám olardan paydalanıw qatnasıqların nızamlı tárizde tártipke salıw forması;
   
3. 
   tovar belgileri – bul sawda belgileri, arnawlı belgileri, atı hám basqalardı dizimge alıw, huqıqıy jaqtan qorǵaw hám olardan paydalanıw boyınsha payda bolǵan qatnasıqlardı nızamlı tártipke salıw forması.
   

Jasalma monopoliya - monopol payda alıw maqsetinde shólkemlestiriliwshi birlespelerdiń shártli (tábiyiy monopoliyalardan ajıralıp turıwshı) atı.

Jasalma monopoliya óz mápleri jolında bazar ortalıǵınıń dúzilisin bilip turıp ózgertedi, yaǵnıy:

• 
  bazarǵa jańa básekileslerdiń kirip keliwine jol qoymaw ushın túrli tosqınlıqlar payda etedi (shiyki-zat hám energiya dereklerin iyelep aladı; banklerdiń jańa kárxanalarǵa kredit beriwin qadaǵan etiwge háreket etedi hám basqalar);
  
• 
  óndiristiń eń joqarı dárejedegi texnologiyasına erisip, qalǵan básekileslerdiń bul dárejege shıǵıwına múmkinshilik bermeydi;
  
• 
  óndiris kólemi nátiyjesinen ónimlirek paydalanıw imkaniyatın beriwshi salıstırmalı iri kólemdegi kapitaldı qollanadı;
  
• 
  óz xızmetin joqarı dárejede reklamalaw arqalı basqa básekileslerdi bazardan qısıp shıǵarıwǵa háreket etedi.
  

2. lekciyanıń jobası

1. 
   Monopoliyanıń ekonomikaġa tásiri
   
2. 
   Mámlekettiń monopolliyaǵa qarsı ilajları
   
3. 
   Ózbekstanda báseki ortalıǵınıń júzege keliwi hám monopoliyaǵa qarsı nızamshılıq
   

1. Monopoliyanıń ekonomikaġa tásiri

Monopoliyanıń ekonomikaǵa tásir etiwshi unamlı hám unamsız (keri) tárepi bar. Onıń unamlı tárepi tiykarınan tómendegi eki belgisi arqalı payda boladı. Birinshiden, joqarıda keltirip ótkenimizdey, ol málim tarawlarda salıstırma lı háreket etedi hám qárejetlerdiń únemleniwine alıp keledi. Ekinshiden, monopolist bolmaǵan, mayda, básekilesiwshi taraw kárxanalarına salıstırǵanda monopolistlik kárxanalarda óndiriske ilimiy-texnikalıq rawajlanıwdıń jetiskenliklerin engiziw ushın kóbirek qızıǵıwshılıq hám imkaniyat bar boladı. Monopoliyanıń unamsız tárepi sıpatında tómendegi táreplerin kórsetiw múmkin:

1. 
   resurslardıń maqsetke muwapıq bólistirilmegenligi.
   
2. 
   dáramatlardaǵı teńsizliktiń kúsheyiwi.
   
3. 
   ekonomikalıq turǵınlıq hám ilimiy-texnikalıq rawajlanıwıdıń páseyiwi.
   
4. 
   Ekonomikada demokratiyalıq háreketlerdiń toqtatılıp qoyılıwı.
   

2. Mámlekettiń monopolliyaǵa qarsı ilajları.

Monopoliyalıq xızmet ekonomikalıq rawajlanıwǵa bir qansha keri tásir kórsetiwi, rawajlanıw jolına tosqınlıq etiwi de múmkin. Usıǵan muwapıq, búgingi kúnde derlik barlıq mámleketler ekonomikasında monopoliyalıq xızmetlerdi mámleket tárepinen tártipke salıw ilajları qollanılıp, ol monopoliyaǵa qarsı siyasat dep ataladı. Mámlekettiń monopoliyaǵa qarsı siyasatınıń tiykarın monopoliyaǵa qarsı nızamshılıq qurap, ol túrli mámleketlerde túrlishe dárejede rawajlanǵan boladı.
Ádette AQSHtaǵı monopoliyaǵa qarsı nızamshılıq salıstırmalı aldınıraq hám quramalıraq islep shıǵılǵan, dep esaplanadı. Ol tómendegi úsh nızamshılı q hújjetlerine tiykarlanadı:

1.