Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

basqısh. Recessiya. Bul krizis hám depressiya (turǵınlıq)dan ibarat. Bazarda jámi usınıs talaptan joqarılap ketedi, yaǵnıy bazarǵa shıǵarılǵan tovarlar ol jerde turıp qaladı. Krizis waqtında tovarlardıń satılıwı qısqaradı. Bul óndiristiń qısqarıwına alıp keledi, islewshiler jumıstan bosatılıp jiberiledi, payda muǵdarı kemeygenlikten investiciyalıq belsendilik páseyip baradı. Óndiris qısqarǵanlıqtan usınıs ta qısqarıp talapqa jaqınlasadı. Biraq ekonomika turǵın lıq jaǵdayında, yaǵnıy bir jerde turıp qaladı. Bunı depressiya jaǵdayı dep júrgizedi. Bul waqıtta óndiris ya óspeydi, ya páseymeydi.

Krizis hám depressiya birgelikte recessiya dep ataladı.

Recessiya ekonomikadaǵı tómenlew jaǵdayın bildiredi. Tómenlewdiń e ń awır forması stagnaciya boladı. Stagnaciya júz bergende tómenlew uzaq dawam etedi, ekonomika ózin birden ońlap ala almaydı, ǵalabalıq jumıssızlıq júz beredi, xalıqtıń turmıs dárejesi páseyip ketedi. Stagnaciya qanshelli kúshli bolsa, sonshelli onnan shıǵıw qıyın boladı. Tómenlew aqıbetinde kópshilik ekonomikalıq awır jaǵdayǵa dus keledi. Firmalar paydadan ayırıladı, islewshilerdiń xızmet haqısı páseyip ketedi, mámleketlik byudjetke túsim de qısqaradı.
Bazar ekonomikasınıń tábiyatına cikllı ósiw tán boladı. Sonlıqtan birinshi krizis 1825-jılda (Angliyada) gúzetilgen bolsa, eń sońǵısı 2008 -jılda (jer júzlik finanslıq- ekonomikalıq krizis) boldı. Eń kúshli krizis 1901,1929 -1933-jıllarda júz bergen. 1929-1933-jıllardaǵı krizis eń qáwipli bolıp, úlken awır jaǵdaylarǵa alıp kelgen. Óndiris AQSh ta 25 procentke qısqarǵan, jumıssızlıq 35 procentke shıǵıp ketken. Bul tariyxta ullı depressiya atın alǵan.
Cikllı rawajlanıw ekonomika barlıq waqıtta hám barlıq jerde joqarıda keltirilgen barlıq basqısh(faza)lardan ótedi degen gáp emes. XX ásirdiń 60 -jıllarına shekem industrial mámleketler ekonomikası 4 basqıshtı (janlanıw, kóteriliw, krizis, depressiya) basınan keshirgen. Biraq bunnan soń ciklldıń óziniń hám onıń fazalarınıń qısqarıwı hám hátteki gezektegi fazanıń túsip qalıwı júz bergen. Ekonomika turǵınlıq fazasın shette qaldırıp krizisten kóteriliw fazasına ótip ketken, krizis dáwiri qısqarǵan, krizisler jeńil keshken. Aldınları krizisler kópshilik mámleketlerde bir waqıtta júz berip xalıq aralıq mazmunǵa iye bolsa, soń ǵı 25 jılda krizisler ayırım mámleketlerde ushırasatuǵın boldı. Biraq 2008 -jılı dáslep AQShta


baslanǵan finanslıq-ekonomikalıq krizis sońınan bir qatar mámleketlerge de tarqaldı hám ol xalıq aralıq mazmunǵa iye boldı. Ekonomikadaǵı tómenlewdiń kem ushırawı , onıń qısqa waqıtta bolıwı hám jeńil keshiwi mámlekettiń aktiv cikllǵa qarsı ilajları sebepli júz beredi. Mámleket tómenlew dáwirlerinde óz buyırtpaların kóbeyttirgen, eksportqa sharayat jaratıp bergen, salıqlardı túsirgen, bántlilikti, sonday-aq dáramattı arttırıw hám sol arqalı jámi talaptı kóbeytiw ilajların qollanǵan.

2. Ekonomikalıq cikldıń túrleri

Ekonomikalıq cikllar kelip shıǵıw sebepleri, tiykarǵı belgileri, aqıbetleri hám dawamlılıǵına qaray 3 túrge bólinedi. Olar: úlken, orta hám kishi cikllar .