Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Frikcion jumıssızlıq – bul jumıs kúshine qábiletli adamlardıń jumıs ornın almastırıwı jaǵdayında waqtınsha jumıssız júriwi (ayırım ádebiyatlarda bul múddet 1 aydan 3 ayǵa shekem dawam etiwi kórsetiledi).

Strukturalıq jumıssızlıq – bul óndiriste texnologiyalıq ózgerislerdiń júzege keliwi nátiyjesinde payda bolatuǵın jumıssızlıq.

Máwsimli jumıssızlıq - bul máwsimli óndiris túrleri menen baylanıslı jumıssızlıq. Bul jumıs máwsimi tamalanǵannan soń aldın jumıs islep turǵanlardıń jumıssız qalıwın ańlatadı.

Cikllı jumıssızlıq - óndiristegi cikllı ózgerisler aqıbetinde payda bolatuǵın jumıssızlıq.

Erkin yamasa ıqtıyarlı jumıssızlıq puqaralardıń óz qálewi sebepli payda boladı. Mısalı, úy biykeleri yamasa basqada shaxslar ayrım sebeplerge kóre islewdi qálemeydi. Buǵan shańaraqqa kelip túsetuǵın dáramatlardıń olardıń tur mıslıq mútájliklerin qanaatlandırıw ushın jeterli bolıwı da sebep bolıwı múmkin.

Jumıssızlıqtıń ekonomikaǵa tásirin biliw ushın onıń dárejesin anıqlaw kerek. Jumıssızlıq dárejesin miynetti xalıq aralıq shólkemlestiriw shólkeminiń esaplaw usılı tiykarında, sonday-aq hár bir mámlekettiń óziniń qabıl etken nızamlıqları tiykarında da esaplaw múmkin. Jumıssızlıq dárejesi jumıssızlıqtıń muǵdarlı ólshemi bolıp, ol jumısqa qábiletli adamlardıń qansha bóleginiń jumıssız qalıwın bildiredi. Bul kórsetkish (J_d - jumıssızlıq dárejesi) jumıssızlar sanınıń (n) ekonomikalıq jaqtan aktiv xalıqqa qatnasınıń (M_r) procentte sáwlelendiriliwi arqalı anıqlanadı:

Jd 
n


^Mr *100. Mısalı, mámlekette jumısqa jaramlı hám soǵan talabı bar

(ekonomikalıq aktiv) xalıq sanı 10 mln. adam bolıp, solardan 0,5 mln. adam jumıssız
^0.5 *100  5%
bolsa, jumıssızlıq dárejesi 5 procent boladı ( ¹⁰ ). Eger bul kórsetkish
4 procent bolsa jumıssızlıq qısqarǵan, 7 procent bolsa kóbeygen esaplanadı. Jumıssızlıqtıń normativ shegarası bar bolıp, ol rawajlanǵan mámleketlerde 6 procent etip belgilengen hám bul frikcion hám strukturalıq jumıssızlar muǵdarına qarap anıqlanadı. Jumıssızlıq normasınıń sonnan artıp ketiwi sociallıq jaqtan maqul bolmaǵan hádiyse dep qaraladı.
Jumıssızlıq túrli social-ekonomikalıq aqıbetlerge alıp keledi. Jumıssızlıqtıń ekonomikalıq aqıbetleri onıń tásirinde islep shıǵarılmay qalǵan ónim muǵdarı arqalı bahalanadı. Ekonomika barlıq jumıs islewdi qálegen hám jumıs isley alatuǵınlar ushın jeterli muǵdarda jumıs orınların jaratıw jaǵdayına iye bolmasa ónim islep shıǵarıw imkaniyatınıń bir bólegin joǵaltadı. Ekonomikalıq ádebiyatlarda bul joǵaltıw jalpı ishki ónim kóleminiń arqada qalıwı sıpatında anıqlanadı hám ol haqıyqıy JIÓniń potencial JIÓnen kem bolǵan kólemi sıpatında kórinedi. Jumıssızlıq dárejesi qanshelli joqarı bolsa, JIÓ kóleminiń arqada qalıwı sonshelli úlken boladı .
Makroekonomika tarawındaǵı belgili izleniwshi A.Ouken jumıssızlıq dárejesi hám JIÓ kóleminiń arqada qalıwı ortasındaǵı salıstırmanı matematikal ıq jol menen sáwlelendirip beredi. Bul salıstırma ekonomistler ortasında Ouken nızamı sıpatında belgili bolıp, eger jumıssızlıqtıń haqıyqıy dárejesi onıń tábiyiy dárejesinen bir procentke artıq bolsa, JIÓ kóleminiń arqada qalıwı 2,5 procentti quraytuǵının kórsetedi.

Ayırım jaǵdaylarda milliy ónimniń haqıyqıy muǵdarı potencial muǵdarınan artıp ketiwi de múmkin. Bunday jaǵday jumıssızlıq dárejesi tábiyiy dárejesinen de tómen bolǵan dáwirlerde júz beredi. Óndiriske isshilerdiń qosımsha smenaların tartıw, kapital úskenelerden belgilengen normadan artıqsha dárejede paydalanıw, jumıs waqtınan keyin qosımsha islew hám tiykarǵı jumıs ornınan tısqarı qosımsha jumıs orınlarında bánt bolıw sıyaqlılar bunıń tiykarǵı sebepleri esaplanadı.