Давлатов Алишер 4-51 грурух

1.2. Piyozning xalq xo’jaligidagi ahamiyati va botanik tavsifi.
Piyoz o’simligi asrlar davomida insoniyatga ma’lum bo’lib uning shifobaxshlik xususiyati va tarkibidagi organik va mineral moddalarga boyligir uchun hozirgi paytda dunyoning barcha mintaqalarida keng tarqalgan sabzavot o’simligi hisoblanadi. Piyoz o’simliklaridan O’zbekistonda keng tarqalgani oddiy bosh piyozdir. Bosh piyoz Respublikada yetishtirilayotgan jami sabzavotlar maydoning to’rtdan bir qismi (35-37 minglarga) tashkil etadi. Ekin maydoni va yetishtirilayotgan yalpi mahsuloti miqdoriga ko’ra u pomidordan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Piyozning o’rtacha hosildorligi 20-25 t/ga. Ilg’or xo’jaliklar va tadbirkor fermerlar ilg’or texnologiyalarni qo’llab har gektar maydonidan 50-60 tonna piyoz olmoqdalar. [X.CH.Bo’riyev va boshqalar-2002 yil]
Piyoz piyozgullilar oilasi (Allium cea L.) avlodiga mansub o’simlik bo’lib, ikki yillik sabzavotlardan hisoblanadi. Birinchi yili urug’ ekilib, undan barra va bosh piyoz olinadi. Ikkinchi yili esa piyozboshdan gulpoya o’sib chiqadi va uni ichida sharsimon to’pgul paydo bo’ladi, u o’z navbatida urug’ tugadi.
Piyoz barglari qisqa poyadan o’sib chiqadi. Uning ustida navlariga qarab bitta yoki bir nechta o’sish nuqtalari bo’ladi. Bularning xar biridan bittadan barg undan esa gulpoyalar (beshtagacha) o’sib chiqadi.
Piyozning gulpoyalari kurtaklardan vujudga keladi, ularning ichi bo’sh g’ovak bo’lib, mag’zi sersuv, o’rtasi shishib chiqqan bo’ladi. Gulpoyalarning bo’yi urug’lik piyozning kattaligi parvarishlash sharoitiga qarab 60-175 sm gacha yetadi. Gulpoya ustida yumaloq g’uncha hosil bo’ladi. U gullar ochilguncha yupqa pardaga o’ralib turadi. Piyoz urug’ining 1 grammi 260-275 ming donani tashkil qiladi. Urug’ini 2-3 yilgacha saqlash mumkin. [X.Mirpayozov 1979]
Piyoz eng ko’p is’temol qilinadigan sabzavotlar qatoriga kirib, har qanday ovqatga maza berish xususiyatiga ega. Piyoz boshi har xil taom va sabzavot konservalar tayyorlashda keng qo’llaniladi. Ko’k piyozni shundayligicha is’temol qilish mumkin. Piyoz ovqatni tez xazm qilishga yordam beradi.
Bundan tashqari u yaxshi dorivor o’simlik hamdir. Piyoz dori sifatida YUnonistonda ham ishlatilgan. Buyuk olim va vrach Dioskorid uni ishtaxani ochuvchi, tanni tozalovchi dori sifatida tavsiya qilgan.
Rimliklarning fikricha ovqatga piyozni ko’p qo’shish kishilarga kuch va jasurlik ato etadi. Piyozning o’ziga xos o’tkir xidi undagi efir moylariga bog’liq, o’tkir xidli, achchiq piyozlarning yaxshi saqlanishining boisi ham ana shundadir. Piyozboshida efir moylaridan tashqari shakar kleytchatka, kalsiy va fosfor tuzlari, organik kislotalar, fermentlar, azotli moddalar salonin va glyuzidlar ham bor (jadval 1).
Jadval 1.2.1.
Yangi sabzavotning kimyoviy tarkibi va kaloriyasi (eyimli qismining vazniga nisbatan % hisobida) (B.J. Azimov, X.CH.Bo’riyev, B.B. Azimovlar ma’lumotlari bo’yicha).

Ekin-lar	Namli-gi	Quruq modda	Oqsil	Ugle-vodlar	Moy	Kle-chatka	Kul	Miq-dori, kg/kal
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Piyoz	86,48	13,5	1,76	10,24	0,12	0,92	0,52	490

Bundan tashqari piyoz tarkibida turli xil vitaminlar mavjud. Xom piyoz ishtaxani ochadi. Ovqat xazm qilishda ishtirok etuvchi suyuqliklarning ajratishini kuchaytiradi. Ovqat xazm qilishni yaxshilaydi,shuning uchun ham piyozni turli salat tarzida ovqatdan oldin is’temol qilish tavsiya etiladi.

Yuqorida aytilganidek piyoz tarkibida kishi organizmi uchun zarur bo’lgan moddlar ko’p. Mana ularning miqdori: qand moddasi 6-12 %, efir moyi 13-99 mg/ foiz mineral tuzlar 0,6 – 1,14 foiz moddalar, 10-22 foiz, suv 78-90 foiz, klechatka 0,6 foiz vitamin S – 4,27 mg/foiz vitamin V₁ V₂ V₃ RR va boshqa moddalar bor. 100 g piyoz tarkibida 153 mg kaliy, 49 mg fosfor, 32 mg kalsiy, 12 mg magniy va 0,7 temir moddasi bo’ladi. [X.Mirpayziyev 1976 yil].
Yuqoridagilardan kelib chiqib takidlash lozimki piyoz sabzavotlari muhim ahamiyatga ega bo’lib yangiligicha va taomlarda ziravor, masalliq sifatida ishlatiladi. Aholini yil davomida bu mahsulot bilan ta’minlash bugungi kunda dolzarb masalalardan biri deb hisoblanadi.