|
1.1. Piyozning botanik klassifikatsiyasi, kelib chiqishi va tarqalishi.
Piyoz tomirli o‘simliklar bo‘limiga, bir pallalilar sinfiga, Liliaceae turkumiga, piyozlar oilasiga (Alliaceae) mansub bo‘lib, 600 ga yaqin turni o‘z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda ekin sifatida piyozning 10 ga yaqin turi mavjud [107;159-b.]. Piyozlarning xilma-xilligini tizimlashtirishga bo‘lgan intilish tarixchilar tomonidan miloddan avvalgi asrlarda qayd etilgan. Qadimgi grek faylasufi va botanigi Teofrast piyoz va sarimsoqning har xil navlari va shakllari borligini ko‘rsatib, ularni piyozboshlarning po‘stlog‘i rangiga ko‘ra, ko‘payish usuli bo‘yicha guruhlarga ajratishga birinchi urinishlarni amalga oshirgan: u sarimsoqning ertapishar va kechpishar navlarini, shuningdek shakllarini, tishchalarga bo‘linmagan butun boshlilarini qayd etgan. Deyarli XVIII asrgacha botaniklar turli xil piyoz o‘simliklarini birlashtirgan yangi guruhlarni yaratdilar va faqat K.Linneyning asarlari natijasida o‘sha paytgacha ma’lum bo‘lgan barcha piyozlarning XVIII asrning oxirida Allium L. deb nomlangan bir turkumga birlashishi ruy berdi. K. Linneydan keyin barcha 139 turdagi piyozlarning sistematikasiga eng jiddiy qo‘shimchalar va tavsiflari ingliz botanigi Don G. monografiyasida keltirilgan bo‘lib, u turkumni hozirgi kungacha saqlanib qolgan qismlarga ajratishni taklif qildi [111; 1-102-b.]. Ushbu turkumni eng to‘liq qayta ishlash rus botanigi Regel (1876) tomonidan amalga oshirildi, uning monografiyasida 263 tur keltirilgan. Piyoz o‘simligini o‘rganishga bag‘ishlangan keng ko‘lamli monografiya - A.I.Vvedenskiy asari bo‘lib, u Regel tadqiqotlari natijalariga va boshqa rus va xorij manbalariga asoslangan [25; 112-280-b.]. A.I.Vvedenskiy Rossiyaning Yevropa va Osiyo qismlarida, shuningdek sobiq SSSR hududida joylashgan davlatlarda o‘sadigan piyozning 228 turini o‘z ichiga olgan Allium L. turkumini 10 ta seksiyaga ajratdi. Piyoz o‘simligi florasini analitik tadqiq qilish natijasida shved botanigi Vendelbo R. [119; 78-86-b.]. Allium L. turkumining differensiatsiyasini davom ettirdi, ammo bu asarda u kelib chiqishi bo‘yicha Shimoliy Amerikaning alohida markazlariga, ikkilamchi markazlarga tegishli bo‘lishi kerak bo‘lgan piyoz turlarini aks ettirmadi.
Madaniy va yovvoyi holda o‘sadigan piyoz turlarini sistematikasi seleksiya ishlarining ajralmas qismi bo‘lib, o‘zgaruvchanlik amplitudasini va tizimning alohida elementlarining o‘zaro bog‘liqligini aks ettiruvchi tabiiy klassifikatsiyani yaratish amaliy klassifikatsiyani tuzish va boshlang‘ich seleksiya materialini to‘g‘ri tanlashning zarur shartidir [77; 56-b.].
Piyoz klassifikatsiyaini tuzishning keyingi usullari har xil belgilar majmuasini o‘rganmasdan va genetik-sitologik tadqiqotlarsiz imkonsizdir. Klassifikatsiyani tuzishda morfologik, fiziologik va geografik tamoyillardan tashqari genetik xususiyatdan ham foydalanish kerak. Genetika irsiyat va o‘zgaruvchanlik to‘g‘risidagi fan bo‘lib, evolyusion sistematik tuzilmalar bo‘lishi mumkin bo‘lmagan holda evolyusiya muammolarini hal qilishga eng yaqin keladi.
Genetika turlarning, kichik turlarning, navlarning, shakllarning, navlarning seleksiya qiymati to‘g‘risida ma’lumot beradi, bu madaniy va yovvoyi holda o‘sadigan piyoz turlarini tavsiflashda e’tiborga olinishi kerak. A.A. Kazakov, Allium L. turkumidagi madaniy turlarni uzoq muddat o‘rganish asosida va Vendelbo va Ekberg tadqiqotlariga tayanib, hozirgi vaqtda piyoz o‘simliklari bilan ishlashda juda maqbul va asosli bo‘lgan klassifikatsiyalash sxemasini taklif qildi [49; 262-b.]. «SSSR madaniy florasi» kitobida A.A.Kazakov piyozning nav xilma-xilligini uchta turga ajratadi: tipik (g‘arbiy), janubiy va sharqiy. Uning taklifiga binoan har bir kichik ko‘rinish doirasida turli xil geografik sharoitlarda hosil bo‘lgan navlar aniqlandi, bu esa ushbu kenja turlarning ko‘p qirrali ekologik moslashganligini ta’minlagan.
Tipik kenja turga uchta tur xili, shu jumladan Kaba, Braunshveygskiy, sitausskiy va Markaziy rus tur xillari - Rostovskiy, Danilovskiy va Strigunovskiylar kiradi. Shimoliy Amerika xiliga Danver va Ebenezer kabi ikkita nav tipi kiradi. Janubiy kenja tur ispan, italyan, madera va yalta nav tiplarini o‘z ichiga olgan janubiy nav va Afg‘on, Kavkaz va O‘rta Osiyo nav tiplarini o‘z ichiga olgan Osiyo navlari bilan ifodalanadi. Sharqiy kenjp turlari uchta tur xilini birlashtiradi, xususan, sharqiy, janubi-sharqiy va kartoshkasimon deb ataladigan nav tiplarini.
Ushbu kenja turlarning navlari va ushbu kenja turga kiritilgan barcha navlar kichik bosh piyozli ekanligi bilan ajralib turadi, asosan tekis va dumaloq yassi shaklida, bir-biriga mahkam yopishgan nozik sersuv qavatli. Sersuv qavatlari oq rangga ega, ba’zida epidermisning antosiyan tusi mavjud. Ushbu navlarning barglari kichik va ko‘pdir (Zuev V.I., va boshqalar 2017).
Sharqiy nav yevropa va Amerika navlarini birlashtiradi, janubi-sharq, odatda, Yevropaning va Osiyoning janubiy mintaqalarining mahalliy, juda tarvaqaylagan navlari bilan ifodalanadi. Kartoshkasimon tur xillari (var. Aggregatum. J. Don), bu asosan Qozog‘iston, Gruziya va Ukraina respublikalarining vegetativ ravishda ko‘payadigan mahalliy navlaridir.
Ekin sifatida o‘stiriladigan va yovvoyi florada o‘sadigan piyoz turlarining to‘liq bo‘lmagan ro‘yxati Allium L. turkumining klassifikatsiyasi haqida ma’lum bir taassurot beradi va ularning ayrim turlarini ularning klassifikatsiya tizimidagi mavqeini hisobga olgan holda turlararo chatishtirishlarda foydalanish imkoniyatini belgilab beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
