Davlat va huquq nazariyasidan mantiqiy savollarga javoblar

66-SAVOL:
Республика бошқаруви шакли турларини аниқланг ва уларнинг ўзаро ўхшаш ва фарқли томонларини изоҳланг.
Республика (лотинча Respublika – жамоа иши) – давлат ҳоки­мияти аҳоли муайян муддатга сайлаб қўядиган органлар томо­нидан амалга ошириладиган бошқарув шаклидир. Республика ҳам монархия сингари муайян тарихий хусусиятга эга. Бошқарувнинг республика шакли бир қанча турлари мавжудлиги тарихдан маълум. Улар қулдорлик шароитларидаёқ намоён бўла бошлаган эди.
Демократик республика Афина давлатида (милоддан аввалги V-IV асрлар) мавжуд бўлганди. Буни жамиятнинг ижтимоий таркиби, қулдорликнинг шу ерга хос хусусияти, яъни озод афиналикларни қулга айлантиришнинг истисно этилганлиги, қулдор жамоалар бўлганлиги, давлат бошқарувининг самарали тизими мавжудлиги билан изоҳлаш мумкин эди.
Спарта (милоддан аввалги V-IV асрлар) ва Рим давлати (милод­дан аввалги V-II асрлар) аристократик республикалар ҳисобланади. Давлат сифатида у кўпроқ аҳолининг аристократик қисми манфаат­ларини ифодаларди.
Капитализм даври парламентар республика (парламент рес­публикаси) ҳамда президентлик республикаларини вужудга кел­тирди.
Парламентар республикаларнинг бошқа бошқарув шакллари­дан фарқ қилувчи хусусияти ҳокимият поғоналарида келишмовчи­ликларнинг бўлмаслигидадир. Зеро, ижро этувчи ҳокимият бошлиғи (бош вазир) ва унинг маҳкамаси парламент, тўғрироғи, парламент аъзоларининг кўпчилиги томонидан тайинланади ва назорат қили­нади. Ҳукумат қонун чиқарувчиларнинг кўпчилиги қўллаб-қувват­лаб турган муддатлардагина ўз вазифаларини бажара олади. Бундай кўпчиликдан маҳрум бўлганда эса мазкур ҳукумат истеъфога чиқишга мажбур бўлади. Одатда, парламент республикаларида пре­зидент катта роль ўйнамайди: ижро этувчи ҳокимият гўё қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг давоми сифатида иш олиб бориши ту­файли ҳокимият тармоқлари ўртасида вужудга келиши мумкин бўлган ихтилофларнинг олди олинади.
Бироқ парламент республикаси ҳам камчиликлардан холи эмас. Партия тизимининг ўта майда бўлакларга бўлиниб кетганлиги шун­дай камчиликлардан биридир. Мазкур ҳолат парламент коалицияла­рининг ҳам майдалашувига, бу эса ўз навбатида ҳукуматнинг беқа­рорлигига олиб келади. Муайян шароитларда, ҳатто, озчиликни ташкил этувчи экстремистик партиялар ҳам парламент кўпчилиги коалициясининг бир қисми бўлиб қолиши мумкин. Бу эса мамла­катга ҳокимиятнинг ижро этувчи ва қонун чиқарувчи тармоқлари ўртасидаги зиддиятлардан кам бўлмаган жиддий салбий оқибат­ларни келтириши мумкин.
Парламент мамлакатларида ҳокимият қонун чиқарувчи ва ижро этувчи тармоқларининг бўлиниши фонида ҳокимият тармоқлари­нинг фақат институционал бўлинишини кўриш мумкин: қонун чиқарувчи институт – парламент мавжуд ҳамда ижро этувчи ҳоки­мияти – ҳукумат бор. Лекин бу ерда ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи тармоқларига функционал ҳамда махсус бўлинишини кўрмаймиз. Ўзингиз ўйлаб кўринг, Бош вазир ҳам, одатдагидек, ҳукуматнинг бошқа барча аъзолари ҳам бир вақтнинг ўзида парламент қуйи палатаси депутатлари ҳисобланишади. «Пре­зидент эса амалда унда анча камтарин ўринни эгаллайди. У ёки пар­ламент, ёки сайловчилар йиғилиши, ёки бевосита халқ томонидан сайланиши мумкин. Унинг сиёсий обрўси сайловларнинг характе­рига боғлиқ бўлмайди ва парламент монархияларидаги давлат бош­лиқларининг функцияларидан кам фарқ қилган ҳолда, одатда, ва­киллик функциялари билан чекланади»⁸. Шунинг учун ҳам парла­мент сайловларида аслида бўлажак ҳукуматга ҳам овоз берилади. Қонун чиқарувчи ва ҳукумат сиёсатини бу ерда парламент сайлов­ларида ғолиб чиққан партия, тўғрироғи — парламентнинг қуйи па­латасини назорат қилувчи ва ҳукуматни шакллантирувчи партия элитаси белгилайди. Сиёсий партияларнинг шу даражадаги муҳим роли парламентар мамлакатларни «партиялар давлати» сифатида тавсифлаш имконини беради.
Шунинг учун ҳам парламентар республикада шу парламент од­дий кўпчилиги кучи билан мустабид тузумни яратиш эҳтимоли ис­тисно этилмайди. Бошқача қилиб айтганда, бошқарув парламент шаклининг самарадорлиги ва барқарорлиги парламентдаги ўринлар учун кураш олиб борувчи сиёсий партиялар табиатига бевосита боғ­лиқдир.