Davlat uzb p65

nutqning jo‘yaligi
hisoblanadi.
Nutqning o‘z o‘rnida, ya‘ni jo‘yali bo‘lishi quyi-
dagilarga amal qilishni taqozo etadi:
– nutqni tinglovchi-o‘quvchining yoshi, ijtimoiy
va madaniy-ma’rifiy xususiyatlariga mos ravishda
tanlash;
– til birliklarini nutqning mavzusi, mantiqiy va
hissiy mazmuniga muvofiq bo‘lishini ta’minlash;
— til vositalarini ifodalanayotgan nutq uslubiga xos
tarzda tanlash, so‘zlarning uslubiy farqlanishini nazarda
tutish;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

32
— og‘zaki va yozma nutqda qo‘llanadigan so‘z,
grammatik shakl hamda gap qurilishlarini farqlay
bilish;
— badiiy tasvir vositalari, gap ohangining fikr
mantig‘i, tinglovchining hissiy-ruhiy holati bilan uyg‘un
bo‘lishiga erishish va shu kabilar.
13- mashq. 
Maqol va matallarni ko‘chiring, mazmunini
izohlang.
1. O‘rinli so‘zga tuya cho‘kadi, o‘rinsiz so‘zga hamma
so‘kadi. 2. So‘zning o‘rni — sir. 3. So‘zga tushmagan so‘zni
aytma, sozga tushmagan g‘azalni. 4. So‘zida parishonlik —
o‘zida pushaymonlik. 5. Mahalida aytar so‘zni asrama, aytmas
so‘z tegrasiga yo‘lama. 6. Joyali so‘z jo‘yasin topar, jo‘yasiz
so‘z egasin topar. 7. So‘zni o‘z joyida ishlatg‘il, agar so‘z
yaxshi bo‘lsa, ammo noo‘rin ishlatilsa, garchand u har nechuk
yaxshi so‘z bo‘lsa ham yomon, nobop eshitilur.
23- topshiriq. 
Matnni o‘qing, hikoya qahramoni tilida o‘rinsiz
ishlatilgan so‘z va gaplarni aniqlang hamda bu holatga munosabat
bildiring.
... — Xizmatchisi savod maktabida o‘qiyotgan bir kishini
traktorist savodsiz, desa alam qilmaydimi? — dedi san’atkor
o‘zicha bo‘g‘ilib, — «labingdan bo‘lsa olsam, e, shakarlab»
deganim u kishiga yoqmapti, «bo‘lsa» emas, «bo‘sa» emish!
O‘zi bilmaydi-yu, menga o‘rgatganiga kuyaman! Senga
o‘xshagan savodsizlar «bo‘sa bo‘masa» deydi. Artist kulturniy
odam — gapni adabiy qilib aytadi — «bo‘lsa, bo‘lmasa» deydi.
Pojarniy «gugurtni yerga tashlamang» deydi, rejissorimiz esa
«gugurtning yerga tashlamang» deydi. Qanday chiroylik!
Pojarnimi, pojarningmi? Shoshma, nima uchun pojarni?
Pojarni, albatta! Rejissorimiz juda kulturniy odam. Odam
degan mana shunday bo‘lsa, urishsa ham xafa bo‘lmaydi
kishi — ikki gapning birida «ta’bir joyiz ko‘rilsa» deb turadi.
Bu traktorist menga shuncha dashnom berib, ko‘ngil uchun
bir marta «ta’bir joyiz ko‘rilsa» demadi.
Xizmatchi daftar-qalam keltirib, san’atkorning oldiga
qo‘ydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

33
3 – Mahmudov N.
— «J» ning kattasi qanday yozilar edi? Domlamiz bir
kuni ko‘rsatgan edi, esimda qolmapti.
San’atkorning jahli chiqdi.
— Endi «J» ga keldingizmi? Barjom deganda yoziladi.
Kechagi barjom og‘zi ochiq qolipti, gazi chiqqandan
keyin bir pulga qimmat. Siz ham dunyoga kelib kulturniy
bo‘lsangiz-chi!.. Burningiz terladi, arting, ta’bir joyiz
ko‘rilsa!..
A. Qahhor. «San’atkor» hikoyasidan