|
Кўчирмалар - маълумотларнинг алоҳида қисмлари (бўлимлар, боблар, параграфлар, саҳифалар) бўйича қисқача (тўлиқ) мазмуни. Кўчирмаларнинг баҳоси жуда юқори. Улар матнни тўлиқ конспект қилишни алмаштириши мумкин; уларнинг қисқартириб ёзилиши кичик ҳажмда кўп миқдорда маълумот тўплаш имконини беради. Муваффақиятли қилинган кўчирма илмий ходимнинг кейинги ижодий фаолияти учун асос бўлиши мумкин.
Аннотация - манбанинг қисқача мазмуни. Аннотациялар кўрилаётган ҳужжат ҳақида умумий маълумот беради. Улар ўрганилаётган мавзунинг турли масалалари бўйича алоҳида карталарда тўплаш учун қулайдир. Аннотациялар ёрдамида матнни хотирада тезда тиклаш мумкин.
Конспектлар - ахборот мазмунининг батафсил ифодаланиши. Конспектларни тузишнинг асосий жиҳати – ўрганилаётган мавзуга нисбатан энг муҳим томонларини ажратишдир. Конспектлар мазмунли, тўлиқ ва иложи борича қисқа бўлиши керак. Ёзувнинг тўлиқлиги унинг ҳажми билан эмас, берилган маълумот учун муҳим бўлган барча қисмларнинг тўлиқлиги билан белгиланади.
Конспект қисқа бўлиши учун матнни ўз кучи билан тузиш керак, бу эса ўқилган матнни тушунишни, таҳлил қилишни талаб қилади ва тадқиқотчига катта фойда келтиради. Конспект ёзишда унинг маъносини йўқотмаган ҳолда сўзларнинг қисқартирилишидан фойдаланса бўлади. Бу ҳолда бир нечта сўзларни кетма-кет қисқартириш тавсия этилмайди. Қисқартирилган матнда барча тиниш белгиларини сақлаб қўйиш керак. Ҳар бир тадқиқотчи ўз қисқартириш луғатига эга бўлиш жуда самарали.
Конспект тўғри расмийлаштирилган бўлиши керак. Ҳар бир ишни алоҳида дафтарда конспектлаштириш мақсадга мувофиқдир. Ёзув варақнинг бир томонида, қоғознинг кенглигида ҳошияларни ҳисобга олган жойлашган бўлиши керак. Матн абзацларга ва 1, 2, 3, ... ва а, б, c, д, ... кўринишидаги иерархик бўлинишларга эга бўлиши керак. Асосий фикрларни таъкидлаш учун пастки узлуксиз ёки пунктир чизиқлар қўллаш мақсадга мувофиқдир.
Баъзан конспект янги материаллар билан, ўзининг таклифлари, таҳлиллари ва бошқалар билан, тўлдирилиши мумкин. Бу ҳолда матнда тегишли рақамлар қўйилиб, қўшимча матнлар ҳошияда ёки саҳифанинг орқа (бўш) томонига киритилади.
Конспект тузишнинг икки йўли мавжуд.
Биринчиси - мавзу бўйича танланган маълумотлар бирин-кетин равишда ишлаб чиқилади. Бошида, ҳар бир маълумот учун конспект тузилади, кейин улар битта обзорга оид тадқиқот ишига йиғилади. Гарчи бу усул кенг тарқалган бўлса-да, у етарли даражада самарали эмас, чунки кўп вақт талаб этади;
Иккинчиси - танланади. Ўқиш учун танланган маълумотлар тўлиқлиги, долзарблиги ва янгилиги нуқтаи назаридан бир қаторда жойлаштирилади. Бошида илмий даражаси юқори бўлган энг тўлиқ замонавий маълумотлар ишлаб чиқилади. Мундарижа ёрдамида мавзунинг тўлиқ режаси тузилади. Кейинчалик муҳимлиги пастроқ, иккиламчи маълумотлар кўздан кечирилади ва улар билан асосий манба режаси тўлдирилади. Иккиламчи маълумотлар такрорланадиган бўлса, улар тушиб қолдирилади. Иккинчи усул умумлашган конспектни тайёрлаш учун вақтни қисқартиради.
Олинган маълумотларни таҳлил қилиш - энг муҳим вазифалардан биридир.
Барча маълумотларни таснифлаш ва тизимлаштириш зарур. Манбаларни хронологик тартибда ёки таҳлил қилинадиган масалалар бўйича тизимлаштириш мумкин.
Биринчи ҳолда, мавзу бўйича барча маълумотлар босқичма-босқич тизимлаштирилади. Бунинг учун ушбу мавзуни ривожланиш тарихидаги сифатли сакрашлар билан ифодаланган илмий босқичларни ажратиш мақсадга мувофиқ.
Ҳар бир босқичда адабий манбалар чуқур таҳлил қилиниши керак. Бунинг учун ақл-заковотга, билим даражасига эга бўлиш керак. Бундай танқидий таҳлил билан турли ғоялар, фактлар, назариялар бир-бири билан солиштирилади. Тадқиқотчининг ўрганилаётган масала тарихида шундай босқични, унинг кейинги тадқиқотларнинг йўналишини сифат жиҳатдан ўзгартириб юборадиган ғоялар пайдо бўладиган даражасидаги чегарасини, аниқлай олиш қобилияти бебаҳодир.
Фаол таҳлил қилиш жараёнида тадқиқотчида ўз нуқтаи назари ва фикри пайдо бўлади, биринчи ва иккинчи навбатда текширилиши керак бўлган энг долзарб масалалар аниқланади, тасаввур шаклланади. Буларнинг барчаси аста-секин илмий тадқиқотнинг келажакдаги гипотезасининг пойдеворини ташкил этади.
Шундай ҳоллар бўладики, таҳлилий текширув жараёнида тадқиқотчи ўз фикрларини билдирмасдан фақат манба бўйича муаллифларни санаб ўтади ва ишнинг аннотациясини келтиради. Ахборотни бундай пассив, расмий ўрганиш мутлақо мумкин эмас.
Таҳлилнинг яна бир варианти – тематикдир. Барча ахборотлар кўрилаётган мавзу масалалари бўйича тизимлаштирилади. Бунда, ИТАнинг сўнгги нашрлари, иложи борича бу масала бўйича тадқиқот натижалари умумлаштирилган монографиялар кўриб чиқилади. Бундан ташқари, махсус қизиқиш уйғотадиган манбалар танланиб таҳлил қилинади.
Обзорнинг иккинчи варианти соддароқ, тез-тез ишлатиладиган бўлиб камроқ вақтни талаб қилади. Бироқ, мавзу бўйича мавжуд бўлган ахборотни тўлиқ таҳлил қилиш имконини бермайди.
Ахборотни таҳлил қилишнинг бош ғояси илмий тадқиқотнинг таклиф этилаётган мақсадини долзарблилиги ва истиқболлилигини асослаш бўлиши керак.
Ҳар бир манба ушбу мавзуни ҳал қилиш ва ривожлантириш учун тарихий илмий ҳисса қўшганлиги нуқтаи назаридан таҳлил қилинади. Шу билан бирга, уларда эксперимент назариясининг роли ва ишлаб чиқаришга берилган тавсияларининг аҳамияти бўйича диққат билан таҳлил қилинади.
Ахборотни қайта ишлаш натижалари асосида методологик хулосалар чиқарилади, унда танқидий таҳлил натижалари умумлаштирилади. Хулосалар қуйидаги масалаларни қамраб олиши керак: мавзунинг долзарблиги ва янгилиги; мавзу бўйича назарий ва экспериментал тадқиқотлар соҳасидаги сўнгги ютуқлар, жорий назарий ва экспериментал муаммоларнинг энг долзарб масалалари, шунингдек, ҳозирги вақтда ишлаб чиқаришга жорий этиш учун зарур бўлган тавсиялар; ишланмаларнинг техник мақсадга мувофиқлиги ва иқтисодий самарадорлиги.
Ушбу хулосалар асосида умумий тарзда илмий тадқиқотнинг мақсади ва аниқ вазифалари шакллантирилади. Одатда битта тадқиқотчининг тадқиқотига тааллуқли вазифалар сони 3 дан 8 гача ўзгариб туради. Бу ишларда илмий раҳбарга муҳим ўрин берилади. У қидирув ишларини чегаралайди ва бошқаради, маълумотларнинг катта оқимларида (айниқса, бошланғич тадқиқотчига) кераклисини ажратиб олишга ёрдам беради, иккиламчи манбаларни ташлаб юборишга ёрдам беради.
Бу билан илмий тадқиқотнинг иккинчи босқичи якунланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
