Давлат бюджет ижросини таъминлашда хисоб-китоб тизими фаолиятининг роли

Ta’lim muassasasi byudjet daromadlari, bular ma’muriyat yoki ayrim bo‘linmalar rahbarlari tasarrufiga kelib tushadigan pul mablag‘laridir.
Ta’lim muassasasi xarajatlari, bular — ta’lim muassasasi, uning bo‘linmalari yoki ayrim xodimlari ehtiyojini ta’minlashga yo‘naltirilgan pul mablag‘laridir.
Markaziy subhisobga tushadigan byudjetdan tashqari mablaglar uch qismga bo‘linadi: umumta’lim muassasasi tadbirlarini qo‘llab-quvvatlash; boshqaruv va ta’minot xizmati; asosiy tarkibiy o‘quv bo‘linmalari (fakultetlar, kafedralar).
Respublikada davlat tashkilotlari uchun belgilangan xarajatlar funksional tarkibga muvofiq shakllantiriladigan byudjet o‘z ichiga quyidagilarni oladi:

• 
  rejadagi yoki hisobot davri oralig‘idagi vaqt mobaynida tashkipot faoliyat ko‘rsatishini ta’minlovchi yasoriy xarajatlar;
  
• 
  tashkilot rivojini ta’minlovchi kapital xarajatlar;
  
• 
  boshqa tashkilotlar bilan moliyaviy munosabatlarni ta’minlovchi kreditlar bo‘yicha to‘lovlar.
  

Quyidagilar joriy xarajat unsurlari hisoblanadi:

• 
  mehnatga haq to‘lash, shu jumladan:
  

• 
  xodimlar asosiy maoshi;
  
• 
  ish haqiga ustama;
  
• 
  mehnatga qo‘shimcha qaq to‘lash;
  
• 
  lavozimdan tashqari xodimlarga haq to‘lash; • xodimlarga boshqa pul to‘lovlari; - ish haqiga o‘tkazshi, shu jumladan:
  
• 
  davlat ijtimoiy sug‘urtasiga badallar;
  
• 
  pensiya fondiga badallar;
  
• 
  majburiy tibbiy sug‘urta fondiga badallar;
  
• 
  davlat bandlik fondiga badallar;
  

- ta’minot predmetlari va sarflanadigan materiallar sotib olish, shu jumladan:

• 
  devon ashyolari;
  
• 
  yumshoq inventar;
  
• 
  boshqa sarflanadigan materiallar;
  
• 
  xizmat safari va xizmat qatnovi;
  
• 
  transport xizmatiga to‘lov;
  
• 
  aloqa bo‘yicha xizmat to‘lovi;
  
• 
  maishiy xizmat to‘lovi;
  

- boshqa xizmatlar to‘lovi, shu jumladan:

• 
  bino va xonalarni joriy ta’mirlash;
  
• 
  jixozlar va inventarni joriy ta’mirlash;
  
• 
  jihozlar va inventorni joriy ta’mirlash;
  
• 
  qarzlar bo‘yicha foiz to‘lovi;
  

- aholiga transfertlar, shu jumladan:

• 
  moddiy yordam to‘lovlari;
  
• 
  stipendiyalar;
  
• 
  ovqatlanish uchun to‘lovlar;
  
• 
  yozgi dam olishga ajratiladigan to‘lovlar;
  
• 
  boshqa transfertlar.
  

Kapital xarajatlar jihozlar sotib olish, kapital qurilish va kapital ta’mirlashlarga sarflardan shakllanadi.
Kapital xarajatlarning qismlarga ajratilgan unsurlari bo‘lib, quyidagilar hisoblanadi:
- jihozlar sotib olish, shu jumladan:

• 
  ishlab chiqarish jihozlari;
  
• 
  ishlab chiqarishga aloqasiz jihozlar; - kapital qurilish, shu jumladan:
  
• 
  turar joy;
  
• 
  ishlab chiqarish ob’ektlari;
  
• 
  ijtimoiy-madaniy va maishiy xizmat maqsadidagi ob’ekglar; - kapital ta’mirlash, shu jumladan:
  
• 
  turar joy fondi;
  
• 
  ishlab chiqarish ob’ektlari;
  
• 
  ijtimoiy-madaniy va maishiy xizmat ob’ektlari;
  
• 
  ma’muriy ob’ektlar;
  

- yer va nomoddiy aktivlar sotib olish, shu jumladan:

• 
  yer;
  
• 
  nomoddiy aktivlar.
  

Tashkilot moliyaviy aloqalarida kreditlar va ular bo‘yicha to‘lovlar ko‘zda tutiladi Faoliyat bu sohasini aks ettiruvchi xarajatlarning unsurlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  kreditlar berish;
  
• 
  kreditlarni qaytarish;
  

Byudjetdan foydalanish samarasini oshirish oliy ta’limni moliyalash tizimini takomillashtirishning zarur shartlaridan hisoblanadi. Shu munosabat bilan bilim darajasini oshirish, moliya mablag‘larini shakllantirish va sarflashning samarali shakli va tartibidan foydalanishni, ularni amalda joriy etishni oshirish ayniqsa muhimdir.
Ta’lim muassasasining byudjetdan tashqari mablag‘ini shakllantirish davlat byudjetini shakllantirishga o‘xshash amalga oshiriladi, ya’ni, birinchidan, ta’lim muassasasi tarkibiga yagona o‘quv-ilmiy ishlab chiqarish majmui (YaO‘IIM) sifatida kiruvchi tashkilot, korxona va muassasalar daromadlaridan «soliqlar» yig‘ish hisobiga, bunda ma’lum darajada ta’lim muassasasining kapitali qatnashadi; ikkinchidan, davlat mulki bo‘lgan ta’lim muassasasi va uning tarkibiy bo‘linmalarining byudjetdan tashqari daromadlarining markazlashtirilgan qismi qisobiga bo‘ladi. Ta’lim muassasasi asosiy fondiga amortizatsiya ajratish markazlashtirilgan qismini shakllantirish uchun iqtisodiy asos hisoblanadi, ta’lim muassasasining, mulkdor sifatidagi foydasining markazlashgan ulushi (byudjetdan tashqari faoliyatga jalb etiladigan resurslar), shuningdek, muxtor tarkibiy bo‘linmalar (buxgalteriya, kadrlar bo‘limi, byudjetdan tashqari bo‘lim, ta’minot bo‘limi, xo‘jalik xizmati, kommunal xizmat va h.k.) byudjetdan tashqari markazlashgan xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ta’lim muassasasining nakladnoy xarajatlari ham iqtisodiy asos sanaladi. YaO‘IIM ichidagi yuridik shaxslar o‘rtasidagi munosabat faqat iqtisodiy jihatdan o‘zaro foydali shakllanishi, lekin hamisha huquqiy, ma’muriy emas bo‘lishi lozim. Ma’muriyatning ta’lim muassasasi ichidagi iqtisodiy faoliyati munosabatning har uchchala sub’ektining manfaatini hisobga olishi kerak: ya’ni davlatning — davlat mulkining egasi, pulsiz oliy ta’limning kafolati sifatida; ta’lim muassasasining — mustaqil, o‘ziga yetarli va o‘zini o‘zi rivojlantiruvchi muassasa (notijorat tashkilot) sifatida va ta’lim muassasasi xodimlarning - o‘z ehtiyojlari va manfaatlariga ega bo‘lganlar sifatida. Iqgasod tili bilan aytilganda davlat byudjetdan tashqari faoliyatdan kelgan daromadning bir qismi ta’lim muassasasi pulsiz ta’limni ta’minlashga sarflashini talab qilish huquqiga ega; ta’lim muassasasi o‘zining markazlashtirilgan daromadi hisobidan saqlash va strategik rivojlantirish uchun byudjet tizimini to‘ldirishni ta’minlashga majbur, xodimlar esa o‘z mehnatlari uchun o‘z shaxsiy eqtiyojlarini qondirish uchun yetarli miqdorda haq olishlari, shuningdek ta’lim muassasasida qulay infratuzilma, shu jumladan ijtimoiy tuzilmaga ega bo‘lishi lozim.
Mulkdorning yangicha munosabatlari ta’lim muassasasi ichki daromad taqsimoti tartibining iqtisodiy asosi hisoblanadi, chunki xar uchchala sub’ekt davlat, ta’lim muassasasi, shaxs-muayyan, qonunchilik bilan mustahkamlangan meqnat, moddiy va moddiymas resurslarga egalik huquqiga egadirlar. Masalan, davlat ta’lim muassasasiga operativ foydalanish va ma’lum maqsadlarga ko‘ra berib qo‘yilgan mulkka egalik huquqiga ega; ta’lim muassasasi byudjetdan tashqari faoliyatni rivojlantirgan sari alohida balansda o‘z mulkini jamg‘aradi, ta’lim muassasasining xodimlari esa o‘z mehnati va intellektual mulkining egasi huquqiga ega qisoblanadi, bundan tashqari o‘zi ishtirokida yaratilgan ta’lim muassasasi mulkiga mehnat jamoasining a’zosi sifatida ma’lum munosabatda bo‘ladi.
Hamon byudjetdan tashqari mablag‘ davlat ta’lim muassasalarini moliyalash manbalaridan biri ekan, ta’lim muassasasi kirim va chiqimlarini rejalashtirish bu mablag‘larni qisobga olmay mumkin emas. O‘z navbatida byudjetdan tashqari mablag‘ni sarflash yo‘nalishini belgilash ta’lim muassasasi byudjet mablag‘lari haqidagi ma’lumotsiz mumkin emas. Ta’lim muassasasining byudjeti yetarli emas, bundan tashqari, sarflash erkinligi cheklangan. Ular davlat tomonidan faqat ta’lim muassasasi xodimlariga ish haqi to‘lashga yo‘naltiriladi, talabalarga stipendiya beriladi, ta’lim muassasasining asosiy chiqimlarini qoplashga, kommunal xizmatlar (issiqlik, suv, elektr-energiya, aloqa va h.k.larga), sarflanadi, ya’ni ta’lim muassasasi rivojiga imkon bermay ana shu mablag‘lar hisobiga ijtimoiy vazifani bajaradi. Boshqacha aytganda byudjetdagi pullar «band» hisoblanadi. Strategik rivojlanish rejasini amalga oshirish uchun asosiy manba bo‘lib, byudjetdan tashqari «band» bo‘lmagan (erkin) mablag‘lar hisoblanadi, chunki, ular ta’lim muassasasining xususiy mablag‘i boshqarilishi ikki bosqichli tuzilmasiga ko‘ra davlat ta’lim muassasalari uchun byudjet tizimi eng samarali xisoblanadi, u ta’lim muassasasi (markazlatgan qism, birinchi bosqich) va uning muxtor tarkibiy bo‘linmalari (markazlashtirilmagan qism byudjetlari majmuidan iborat bo‘ladi.
Demak, xulosa chiqaradigan bo‘lsak yuqoridagilardan ma’lumki oliy t’limni moliyalashda byudjetdan tashqari moliyaviy mablag‘larni ahamiyati ortib borayotganligi aniqlandi.