Дарслик Бакалавриат йўналиши: 5140800-педагогика ва психология талабалари учун дарслик

2) Адабий қобилият нафосат ҳисларининг юксак тараққиёти даражаси хотирада ёрқин кўргазмали образларнинг жонлигини, "тил зеҳни", беҳисоб хаёлан руҳиятга қизиқувчанлик, интилувчанлик ва бошқалар. Ажратиб кўрсатилган қобилиятлар таркибидан кўриниб турибдики, математик ва адабий қобилиятлар ўзаро бир-бирига ўхшамаган манбалари билан тафовутга егадир. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, педагогик, мусиқавий, техник, конструкторлик, тиббий қобилиятлар ва шунга ўхшаш қобилиятлар тузилиши махсус хусусиятга ега бўлиб касбий аҳамият касб етиши мумкин.
Рус олими И.П.Павлов ўз таълимотида "бадиий", "фикрловчи", "ўрта" типларга ажратилган шахсларнинг ана шу учта типдан биттасига тааллу?ли еканлигини тавсифлаб беради. Муаллиф ушбу типологияни яратишда олий нерв фаолиятининг биринчи ва иккинчи сигнал тизимидан иборатлиги тўғрисидаги таълимотга асосланади. Биринчи сигналлар тизими образлар, емосиялардан ва иккинчи сигналлар тизими еса образлар ?а?ида сўзлар орқали сигнал беришдан иборатдир. Иккинчи сигнал тизими И.П.Павлов томонидан "сигналларнинг сигнали" деб номланган еди. Ушбу типологияни осонроқ
қилиб қуйидагича тушунтириш мумкин:
1) шахс фаолиятида биринчи сигналлар тизимининг сигналлари нисбатан устунлик қилса, бу инсон "бадиий" типга таалуқлидир;
2) мабодо "сигналларнинг сигнали" нисбатан устувор бўлса, бу шахс "фикрловчи" типга мансубдир;
3) агарда ҳар иккала сигналлар аралашиб кетган бўлса (бирортасининг устунлиги сезилмаса) бу инсон "аралаш" типга мансуб одамдир.
Типологиянинг ўзига хос томонлари қисқача ифодаланганда ёки тавсиф қилинганида қуйидагилар намоён бўлади:
1. "Бадиий тип" учун бевосита у таассуротлар жонли тасаввур, ёрқин идрок, қис-туйғулар (емосиялар) натижасида вужудга келадиган образларнинг ёрқинлиги хосдир.
2. "Фикрловчи тип" учун мавҳумларнинг, мантиқий тизимларнинг, назарий мулоҳазаларнинг, методологик муаммоларнинг устунлиги мувофиқдир.
Бадиий типнинг мавжудлиги ақлий фаолиятнинг заифлиги ёки ақлнинг йенгилмаслигини билдирмайди, лекин бу ўринда гап психика образли жабҳаларини фикрловчи томонлари устидан нисбатан устуворлиги ҳақида беради. Бироқ шуни таъкидлаш жоизки, шахснинг иккинчи сигналлар тизимидан устунлик қилади ва бу устуворлик мутлоқлик хусусиятига егадир. Маълумки, инсонларнинг ҳаёт ва фаолиятларида тил билан тафаккурнинг ўрни ҳал қилувчи аҳамият касб етади, шахс томонидан борлиқнинг акс еттириш жараёни сўзлар, фикрлов воситасида рўёбга чиқарилади.