Дала экинларининг асосий зараркунандалари

Эверсман қумсичқони ёки қизил думли қумсичқон
Раllasiomus erythrourus S.sp. eversmanni Bogd.
синоними: Gerdillus eversmanni Воgd.;
маҳаллий номи: тишқон.
Зарари. Эверсман қумсичқони Марказий Осиёдаги энг зарарли кемирувчилардан биридир. Қумсичқон экинзорга ўтса ғўза, буғдой, полиз ва бошқа экинларга зарар етказади. Қумсичқон пахта кўсакларини кемириб, инига олиб кетади-да, чигитини еб, пахтасини чиқариб ташлайди; қумсичқон инларида 820 г га қадар пахта топилган. Қумсичқон буғдой бошоғини кемириб, донини ғамлаб қўяди, бир инда бир неча 10 кг гача дон ғамлаб қўйиши мумкин (Серебренников, Виноградов). Қумсичқон полиз экинларидан асосан қовунга зиён етказади. Боғларда қумсичқон тўкилган ёки қуритилаётган мевани ейди ёки инига ташиб кетади. Бундан ташқари, қумсичқон баъзан ариқ бўйларига ин қўйиб, сув тошишига сабаб бўлади.
Тарқалиши. Эверсман қумсичқони Туркманистонда, Ўзбекистонда, Қозоғистон билан Қирғизистоннинг баъзи ҳудудларида учрайди. Шунга яқин формалар Кавказ орти, Синьцзянь, Афғонистон, Эрон ва Кичик Осиёда ҳаёт кечиради.
Таърифи. Эверсман қумсичқонининг узунлиги тахминан 15 см, думи узун, учида қорамтир қиллари бир тутам бўлиб туради; қумсичқоннинг усти оч кул ранг-тўқ сариқ, ости оқ бўлади, лекин жунининг таги оч кул ранг; думи қизғиш, орқа ярмининг усти томонида қора жуни секин-аста кўпайиб, бир тутам бўлиб тугайди; оёқ кафтлари оқ жун билан қопланган; оёқ товонида камбар ҳошия бор; оёқ кафтидаги суст ривожланган дўмбоқчаларини жун беркитиб туради. Орқадаги кафтининг узунлиги 3-3,5 см.
Эверсман қумсичқони калла суягининг кондилобазал узунлиги 3,4-3,6 см; юқори жағ суягидаги ҳар бир курак тишнинг узунасига кетган эгати бор. Жағ тишларининг илдизлари тамомила етилган ва чайнаш юзаси ясси, ён томони тишчага ўхшаб туртиб чиқиб туради, ҳар бир (ички ва ташқи) тишчанинг учлари бир-бирининг рўпарасида жойлашган.
Ҳаёт кечириши. Эверсман қумсичқони экин экилмаган ва экиладиган ерларда яшайди, баъзан одам яшайдиган жойлар яқинида, ҳам ҳаёт кечиради, чўл, баҳорикор ерларни, тоғ олдиларини яхши кўради, тоғларда 1300-1500 м баландликка ҳам чиқади.
Қумсичқон якка-якка бўлиб ёки кичик тўда бўлиб яшайди, ҳар бир сичқон йилнинг кўп қисмини ўзининг инида ўтказади. Вояга етмаган сичқонлар кичик ва калта ин қазийди, инини аста-секин чуқурлаштириб боради; қари қумсичқонларнинг ини чуқурроқ ва узунроқ бўлади. Қумсичқонларнинг ини икки хил - ётиқ ва тикка бўлади. Ётиқ инлар 0,3 м гача чуқурликда жойлашиб, узунлиги 10 м гача боради; асосий йўлдан ён томонга тармоқлар кетади; овқатни ғамлаб қўйиш учун ин йўлларининг кенгайган жойлари ҳам бўлади ва ташқарига кўпгина тешиклар очилади.
Тик инлар тахминан 0,5 м чуқурликда бўлиб, бир қадар тикка тушади ва ташқарига очиладиган 1-2 та тешиги бўлади.
Эверсман қумсичқони қишки уйқуга кирмай, йил бўйи озиқланади: ёзнинг биринчи ярмида яшил ўсимликлар билан, кечроқ - асосан ўсимлик уруғлари билан озиқланади; қумсичқон талайгина озиқ-овқатни инига ташиб, қишга ғамлаб қўяди. Кузда озиқ-овқат ғамлаш даврида кўпроқ зарар етказади, айни вақтда инларнинг олдига ҳар хил ўсимлик уруғларининг талайгина пўсти уйилиб қолади.
Қумсичқонлар эрталаб ва кечқурун ташқарига чиқади, баъзан кундуз кунлари ҳам юради. Қумсичқон бошоқларни сакраб-сакраб узади. Овқатланадиган ерда, айниқса кўкламда қумсичқонлар вақтинча юза тик ин қуради, сўнгра доимий ётиқ инларига қайтади.
Эверсман қумсичқонининг урғочиси ёз бўйи уч-тўрт марта болалайди. Одатда ҳар гал тўрттадан туғади. Қумсичқонларнинг кўпайиши апрелдан бошланади. Кўкламда туққан болалари шу йил ёздаёқ жинсий балоғатга етади деб тахмин қилинади (Серебренников).