D. Q. Usmanova buxgalteriya

²³ O‘zR VM 1994 yil 8 iyundagi 285-sonli qarorining 1 ilovasi; 2015 yil 23 sentyabrdagi 274- sonli O‘zR VM qarori bilan kiritilgan o‘zgarishlar.


176




navbatda qafiy belgilangan miqdorda dividend olish huquqini beradi. Bunday hollarda korxona rezerv fondidagi mablagiardan foydalanadi.
Imtiyozli aksiyalarni chiqarish aksioner jamiyatiga o‘z mablagiarini jalb qilish yoii bilan ustav kapitalini ko‘paytirish imkoniyatini beradi.
Obligatsiya - uni saqlovchilarga qafiy belgilangan foiz bilan birga nominal qiymatini toiash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatbaho qog‘ozdir.
Obligatsiyani tasarruf etuvchi obligatsiya chiqargan aksioner jamiyati yoki korxonaning, davlat yoki mahalliy hukumatning kreditori boiib hisoblanadi.
SHaxsini belgilash usuli va boshqa xususiyatlariga qarab ismi yozilgan va ko‘rsatuvchiga berilgan, foizli va foizsiz, erkin muomalada boiadigan va muomala doirasi cheklangan obligatsiyalarga boiinadi. Obligatsiyalami har qanday mulk shakliga ega boigan korxona chiqarishi mumkin. Ulami sotishdan olingan pul faqat korxonani rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin.
Ichki davlat obligatsiyalari va mahalliy zayomlar bank muassasalari orqali tarqatiladi; ulami sotishdan olingan mablagMar tegishli Respublika yoki mahalliy budjetga o‘tkaziladi. Bular faqat ko‘rsatuvchiga berilgan obligatsiyalardir.
Obligatsiyalar bo‘yicha foizlar ularning harakat muddati ichida davriy berib borilishi yoki obligatsiyaning harakat muddati tugagandan keyin bir yo‘la berilishi mumkin.
Omonat sertifikatlari - kredit muassasalarining pul mablag‘larini deponentlangani to‘g‘risidagi guvohnomasidir. Bu guvohnomani tasarmf etuvchi omonat sertifikati muddati o‘tgandan so‘ng depozit summani va uning foizini olish huquqiga ega. Omonat sertifikatlarini davlat va tijorat banklari beradi. Omonat sertifikatlari shaxsi yozilgan va ko‘rsatuvchiga berilgan bo‘ladi. Ko‘rsatuvchiga berilgan sertifikatlar muomalada bo‘lishi mumkin, ismi yozilgan sertifikat esa oldi - sotdi muomalasida qatnashmaydi. Ko‘rsatuvchiga berilgan sertifikat debitor va kreditorlar o‘rtasida hisob - kitob vazifasini bajarishi mumkin. Sertifikatlar bo‘yicha foizlar faqat depozit muddati tugagandan keyin to‘lanadi.
Veksel - qaysi muddatga yozilgan boisa, shu muddat tugagach, unda ko‘rsatilgan summani toiashni so‘zsiz talab qilish nafaqat hisob-kitobning qulay


177




shakli, balki tijorat kreditining bir turi hamdir, chunki vekselda ko‘rsatilgan pul shu vaqtning o‘zida to‘lanmaydi, balki ma’lum bir vaqt o‘tgandan so‘ng to‘lanadi. Bu vaqt ichida vekselda ko‘rsatilgan summa veksel beruvchining tasarrufida boiadi.
Veksel qarz majburiyatlaming bir turi boiib, u qafiiy belgilangan shaklda tuziladi. 0‘z mazmuniga qarab veksel, birinchidan, so‘zsiz pul majburiyatlari deb ta’riflansa, ikkinchidan, u mavhum majburiyatdir.
So‘zsiz pul majburiyatligi shundan iboratki, uning toianishi qandaydir shartlar bilan chegaralanmaydi, yoki boshqacha aytganda, bevosita vekselni toiashga tegishli tartib bilan bogiiq boimagan begona sharoitlarga bogianmaydi. Veksel bo‘yicha majburiyatning mavhumligi shundan iboratki, uning tekstida qanday asosga binoan berilganligi ko‘rsatilmaydi. Veksel majburiyatining maqsadi faqat pul hisoblanadi. Veksellarning shakllari turlicha.
Moliyaviy veksel - korxona tomonidan bo‘sh mablagiari hisobidan boshqa korxonalarga ssuda berishdir. Moliyaviy veksellarga korxonaning muddatida qaytarilmagan kreditor qarzlarini rasmiylashtiradigan veksellami kiritish mumkin.
Tovar vekseli sotuvchi bilan oluvchi o‘rtasidagi mahsulot jo‘natish yoki xizmat ko‘rsatish bitimlarida foydalaniladi.
Vekselning ikki turi mavjud: oddiy va o‘tkazma. Oddiy veksel qarzdor tomonidan toTdirilib imzolanadi va kreditorga maTum summani belgilangan muddatda so‘zsiz toTanishi ko‘rsatiladi, ya’ni oddiy veksel bilan rasmiylashtirilgan qarz majburiyatida daslab ikki shaxs qatnashadi: bir tomondan kreditor, ikkinchi tomondan qarzdor va shu bilan birga toTovchi boTib hisoblanadi.
OTkazma veksel oddiy vekseldan tubdan fraqlanadi. OTkazma veksel kreditor tomonidan toTdirilib imzolanadi. Unda vekselda ko‘rsatilgan summani belgilangan muddatda uchinchi shaxsga toTash to‘g‘risida qarzdorga berilgan buymq mavjud. Bu holda teskari vaziyat vujudga keladi: veksel qarzdor tomonidan yozilmasdan haq talab qilib oladigan shaxs tomonidan yoziladi. SHunday qilib veksel bemvchi kreditor hisoblanadi. Qarzdor esa veksel saqlovchi emas, faqat toTovchi boTib


178




hisoblanadi. Odatda o‘tkazma vekselni ushlovchi bo‘lib uchinchi shaxs hisoblanadi. Vekselda ko‘rsatilgan summani qarzdor to‘lovchi uchinchi shaxsga to‘lashi kerak. Bunda nima uchun veksel beruvchi vekselda ko‘rsatilgan summani remitentga to‘lanishi, ular o‘zaro qanday munosabatda ekanligi, birining ikkinchisi oldida qanday majburiyatlari borligi to‘lovchini qiziqtirmaydi. Qarzdoming to‘lash majburiyati faqat veksel beruvchi oldidagi qarz majburiyati bilan bog‘liq bo‘lib, hech qanday keyingi veksellar uni o‘zgartirmaydi. SHu munosabat bilan veksel beruvchi o‘tkazma vekselni o‘zi-o‘ziga ham yozib berishi mumkin, va dastlab o‘tkazuvchi bo‘yicha majburiyatda ham faqat ikkita shaxs qatnashadi: Bir tomondan - qarzdor to‘lovchi ikkinchi tomondan esa - bir vaqtning o‘zida ham veksel beruvchi ham veksel saqlovchi boigan kreditor. Keyinchalik veksel saqlovchi o‘z huquqini indossament tartibida uchinchi shaxsga o‘tkazib berishi mumkin. 0‘tkazma veksel toiovchi tomonidan akseptlanishi kerak va faqat shundagina yuridik kuchga ega boiadi.

2. 
   Investitsiyalar va qimmatli qog‘ozlar hisobi
   

Moliyaviy qo‘yilma bu korxonaning qimmatli qog‘ozlami sotib olish uchun qilgan xarajatlari, ya’ni pul mablagiarini qo‘shma korxonalar, aksioner jamiyatlari, shirkatlaming asosiy vositalari, nomoddiy va boshqa aktivlariga qo‘shish shuningdek boshqa korxona va tashkilotlarga qarz berish tarzida berilgan debitor qarzlardir.
Muddatiga qarab moliyaviy qo‘yilmalar qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘ladi. Bundan tashqari, moliyaviy qo‘yilmalami u yoki bu kategoriyaga o‘tkazish qimmatli qog‘ozlami sotib olish maqsadiga bog‘liq. Masalan, bir yil ichida undan foyda olish va qaytadan sotish maqsadida sotib olingan, qaytarish muddati bir yildan ortiq bo‘lgan, aksiya yoki obligatsiyalar qisqa muddatli qo‘yilmalarga kiradi.
Moliyaviy qo‘yilmalar sodir bo‘lganligini tasdiqlovchi hujjatlar bo‘lib olingan aksiyalar, turli sertifikatlar, obligatsiyalar, amalga oshirilgan qo‘yilmalar summasiga berilgan guvohnomalar, qarz berish bo‘yicha shartnomalar hisoblanadi.


179




Korxonaning amalga oshirgan qo‘yilmalariga bo‘lgan huquqini tasdiqlovchi hujjatlari olinmagan moliyaviy qo‘yilmalar mablagMari alohida hisobga olinadi. Qimmatli qog‘ozlar sotilganligini tasdiqlovchi hujjatlarga obligatsiyalar va berilgan qarzlami qaytarilganini tasdiqlovchi oldi - sotdi dalolatnomasi, toMov topshiriqlari kiradi.
Moliyaviy qo‘yilmalar hisobi 5800 - «Qisqa muddatli investitsiyalami hisobga oluvchi schyotlar» va 0600 - «Uzoq muddatli investitsiyalami hisobga oluvchi schyotlar»da yuritiladi.
Uzoq muddatli investitsiyalar hisobini ko‘rib chiqamiz. 0600 - «Uzoq muddatli investitsiyalami hisobga oluvchi schyotlar» aktiv, pulli, Debet saldosiga ega boMib, u oy boshiga boMgan moliyaviy qo‘yilmalar summasini ko‘rsatadi. Bu schyotning Debetida: qimmatli qog‘ozlami sotib olish, boshqa korxonalarga qilingan qo‘yilmalar, berilgan qarzlar summasi bo‘yicha sodir boMgan muomalalar aks ettiriladi. Krediti bo‘yicha - qimmatli qog‘ozlami qaytarish, sotish, qaytarilgan qarz summalar bo‘yicha sodir boMgan muomalalar aks ettiriladi.
0600-«Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalami hisobga oluvchi schyotlar» bo‘yicha quyidagi: 0610 - «Qimmatli qog‘ozlar”; 0620-«SHu’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsyalar»; 0630 - «Qaram xo‘jalik jamiyatlariga
investitsiyalar»; 0640 - «CHet el kapitali mavjud boMgan korxonalarga investitsiyalar»; 0690 - «Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar» schyotlar ochilishi mumkin.
Aktivlami investitsiyalarga o‘tkazish tartibi va ulaming turlari: 12 - “Moliyaviy investitsiyalar hisobi», 8-“Konsolidallashgan moliyaviy hisobotlar va shu’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar» va 14 - «Qo‘shma faoliyatda qatnashish ulushini moliyaviy hisobotda aks ettirish» buxgalteriya hisobi Milliy andazalari bilan tartibga solinadi.
0610-“Qimmatli qog‘ozlar» schyotida davlat va mahalliy foizli zayom obligatsiyalari va shunga o‘xshagan qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mavjud uzoq muddatli qo‘yilmalar harakati hisobga olinadi.
0620-«SHu’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsyalar», 0630-«Qaram xo‘jalik


180




jamiyatlariga investitsiyalar» va 0640 - «CHet el kapitali mavjud bo‘lgan korxonalarga investitsiyalar» schyotlarida shu’ba, qo‘shma, uyushgan va qaram korxonalarga qo‘yilgan mavjud uzoq muddatli qo‘yilmalar hamda ulaming harakati hisobga olinadi.
0690-«Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar» schyotida kelajakda foyda olish maqsadida davlat korxonalari yoki xayriya, ekologik jamiyatlariga qo‘yilgan uzoq muddatli investitsiyalar hisobga olinadi. Bu schyotlaming Debeti 5110-«Hisob - kitob schyoti» 9220-«Boshqa aktivlaming chiqib ketishi», 5210-«Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari» va qimmatli qog‘ozlar sotib olish, boshqa korxonalarga qo‘yilgan investitsiya, berilgan qarzlar qaysi mablag‘lar hisobidan amalga oshirilishiga qarab, boshqa schyotlaming krediti bilan korrespondentlanadi. YUqorida keltirilgan schyotlar bo‘yicha analitik hisob dastlabki hujjatlarga asosan qo‘yilmalar, qimmatli qog‘ozlar turlari, qarzdor korxonalar bo‘yicha yuritiladi.
Qimmatli qog‘ozlar bozorining mavjudligi, fond biijalarida qimmatli qog‘ozlami oldi - sotdi muomalalarini amalga oshirilishi aksiya obligatsiyalami nominal qiymatidan ortiq yoki kam baholarda sotib olinishini nazarda tutadi. Aksiyalar ulami sotib olish bilan bog‘liq boigan haqiqiy xarajatlar summasida qabul qilinadi va hisobga olinadi. Fond birjasida aksiyalar kursini oshishi va kamayishiga va aksiyalar bo‘yicha olinadigan dividendga qarab aksiyalami sotish qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farq yoki potensial foyda olishga yoki zarar qilishga olib keladi.
Qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalami hisobga olish uchun 5800-«Qisqa muddatli investitsiyalar» schyotidan foydalaniladi. Bu schyot aktiv bo‘lib, Debet qoldig‘i oy boshiga qolgan bir yilgacha muddatga sotib olingan qimmatli qog‘ozlar yoki berilgan qarzlar summasini aks ettiradi. Debet oboroti hisobot oyida sotib olingan qimmatli qog‘ozlar, berilgan qisqa muddatli kreditlar va depozitga berilgan summani ko‘rsatadi. Kredit oborotida sotilgan aksiyalar, qaytarilgan obligatsiyalar yoki zayomlar va depozit summalar aks ettiriladi. Ko‘rsatib o‘tilgan qo‘yilmalar hisobi qo‘yilmalar turlari bo‘yicha quyidagi: 5810-«Qimmatli qog‘ozlar»; 5830- «Berilgan qisqa muddatli qarzlar» va 5890-«Boshqa joriy investitsiyalar»


181




schyotlarda yuritiladi. Bu schyotlar bo‘yicha muomalalar hujjatlari uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalarga o‘xshagan, ulaming analitik hisobining tuzilishi va yuritilishi ham shunday.
Boshqa korxonalarga asosiy vositalami qo‘yish yoii bilan uzoq va qisqa muddatli qo‘yilmalar qilinsa, 9210-«Asosiy vositalaming chiqib ketishi» schyoti kreditlanib 0600 va 5800-schyotlarning tegishli schyotlari debetlanadi, Agar nomoddiy va boshqa aktivlar qo‘yilma qilinsa, 9220-«Boshqa aktivlarning chiqib ketishi» schyoti kreditlanadi. Aksiyalar sotib olinsa, boshqa korxonalaming ustav kapitaliga moliyaviy qo‘yilmalar o‘tkazilsa, 5110, 5210 - schyotlari kreditlanib, 0600 va 5800 - schyotlaming tegishli schyotlari debetlanadi. Sotilgan yoki qaytarilgan va o‘tkazib berilgan qimmatli qog‘ozlaming balans qiymatiga 9220 - schyot debetlanib 0600 va 5800 - schyotlaming tegishli schyotlari kreditlanadi. Depozit qo‘yilmalar va berilgan qarzlaming qaytarilishi 5110 va 5210 - schyotlaming debeti va 0600 va 5800- schyotlaming tegishli schyotlarini kreditida aks ettiriladi.
Aksiyalar bo‘yicha olinadigan dividendlar hisoblanganda 4840-«Olinadigan dividendlar» schyoti debetlanib 9520-«Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar» schyoti kreditlanadi. Obligatsiyalar bo‘yicha foizlar hisoblansa, 4830-«Olinadigan foizlar» schyoti debetlanib 9530-«Foizlar ko‘rinishidagi daromadlar» schyoti kreditlanadi. Ushbu dividend va foizlar olinsa, 5110 «Hisob-kitob schyoti» debetlanib 4840 va 4830 - schyotlari kreditlanadi.
Korxonaning aktividagi aksioner jamiyatlaridan sotib olingan aksiya va obligatsiyalari turli sabablarga ko‘ra sotilishi mumkin: aksiyalar rejadagi foydani keltirmasligi; aksiya va obligatsiyalami faqat uzoq vaqt ichida foyda olish uchun emas, balki ulami keyinchalik sotish yo‘li bilan foyda olish maqsadida sotib olinishi.
Qimmatli qog‘ozlami sotish va sotishdan olingan natijani aniqlash uchun 9220-«Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyotidan foydalaniladi. Bu schyotga xo‘jalik muomalalarini yozish nomoddiy aktivlami sotish hisobiga o‘xshagan.


182




Sotilgan yoki qaytarilgan qimmatli qog‘ozlaming balans qiymatiga 9220 - schyoti debetlanib 0600 va 5800 - schyotlarning tegishli schyotlari kreditlanadi. Ushbu qiymatliklami sotishdan foyda olinsa, 9220 - schyoti debetlanib, 9320 «Boshqa aktivlaming chiqib ketishidan foyda» schyoti kreditlanadi. Zarar qilinsa - 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti debetlanib, 9220 -schyoti kreditlanadi. Qimmatli qog‘ozlami sotishdan olingan tushumga 5110 yoki 5210- schyoti debetlanib 9220 -schyoti kreditlanadi.
Obligatsiyalami sotib olishdan maqsad ulaming nominal qiymatiga qarab foiz olish, shuningdek qaytarilgandan so‘ng obligatsiyalaming nominal qiymatini olishdir. SHu boisdan obligatsiyaning haqiqiy qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farq shunday amortizatsiyalanishi kerakki, qaytarilish vaqtida haqiqiy qiymati obligatsiyaning nominal qiymatiga teng bo‘lsin. Bunda ikki variant mavjud:

• 
  obligatsiyani nominal qiymatidan ortiq summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyalar bo‘yicha foizlar sotib olingan vaqtda olingan daromad hisobidan ulaming qiymatlari orasidagi farqini qisman hisobdan chiqarish yo‘li bilan haqiqiy qiymati nominal qiymatiga etkazib qo‘yiladi;
  
• 
  obligatsiyani nominal qiymatidan kam summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyadan foydalanish muddati ichida undan olinadigan foiz daromadini ko‘paytirish yo‘li bilan obligatsiyani qaytarish muddatigacha uning sotib olish narxi nominal qiymatiga etkazib qo‘yiladi.
  

Obligatsiyalami haqiqiy sotib olish qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farqi, ulaming muomalada boiish muddati ichida bir tekisda - xo‘jalik faoliyatining natijasiga o‘tkazib boriladi. Bunda ikki variant mavjud:

• 
  obligatsiya nominal qiymatidan ortiq summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyaning haqiqiy qiymati har oyda qiymatlar orasidagi farqini zararga o‘tkazish yoii bilan nominal qiymatiga etkazib qo‘yiladi;
  
• 
  obligatsiyani nominal qiymatidan kam summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyani qaytarish muddati ichida farqini bir qismini har oyda