D. A. Nurkeldiyeva

1.2 Bob Bolalar nutq kamchiliklarini bartaraf etishda asosiy yetakchi faoliyat o'yin
Odamning faoliyati ongli faollik sifatida inson ongining tarkib topishi va taraqqiyoti bilan bog`liq holda tarkib topadi va rivojlanadi . Inson faoliyatida ayni choqda ong tarkib topishi va taraqqiyotining asosi hamda ong mazmunining manbai bo`lib xizmat qiladi . Faoliyatda insonning shaxsi ifodalanadi shu bilan birga faoliyat odam shaxsini tarkib toptiradi . Odamda har xil turdagi faoliyatlarning paydo bo`lishi va taraqqiyoti juda murakkab hamda uzoq davom etadigan jarayon . Bolaning faolligi uning kamoloti davomida faqat asta - sekin ta`lim va tarbiyaning ta`siri ostida ongli maqsadga mos faoliyat shaklini ola boradi . Inson faoliyati asosan uch turga bo`linadi . Ulardan birinchisi o`yin faoliyati , ikkinchisi ta`lim faoliyati va uchinchisi mehnat faoliyatidir . Bu faoliyat turlari bola shaxsining tarkib topishida hal qiluvchi rol ' uynaydi . O`yin . Bola bir yoshga to`lgandan boshlaboq unda faoliyatning eng sodda shakllarini egallash uchun shart - sharoitlar yuzaga kela boshlaydi . Unday shart sharoitlardan birinchisi o`yindir . O`yin faoliyatini hayvonlarning bolalarida ham uchratish mumkin Hayvonlarning yosh bolalarida kuzatiladigan o`yin faoliyatiga har xil narsalar bilan shug`ullanish , yolg`ondakam urushishlar , yugurishni va shu kabilarni kiritish mumkin . Bolalarda ham o`yin ularning hayotiy faoliyatlarini , faolliklarini amalga oshirishda katta axamyatga egadir.
1-TALIM FAOLIYATI.
Ta'lim faoliyatining asosiy tushunchalari. Ta'lim faoliyati
«Ta'lim faoliyati» tushunchasini tavsiflashda ko'pchilik mualliflar odatda uning haddan tashqari keng talqini haqida shikoyat qiladilar. Kundalik nutqda va ko'pincha maxsus psixologik-pedagogik nashrlarda ta'lim faoliyati juda keng talqin qilinadi va o'rganish, o'qitish va hatto o'rganishning sinonimi hisoblanadi. Bundan tashqari, «ta'lim faoliyati» atamasi ta'lim muassasalarida asosiy me'yoriy faoliyatni bildirish odatiy holdir. Faoliyat yondashuvi nuqtai nazaridan, bu to'g'ri emas. Faoliyat yondashuvi nuqtai nazaridan o'quv faoliyati «o'zlashtirishga (o'zlashtirishga) qaratilgan shaxs faoliyatining maxsus shakli» sifatida qaraladi. Ijtimoiy tajriba tashqi, ob'ektiv va aqliy harakatlarning madaniy usullarini o'zlashtirishni o'z ichiga olgan dunyoni bilish va o'zgartirish «(V. V. Davydov).
Odatda ta'lim faoliyati turli faoliyat turlariga (o'yin, muloqot, sport, mehnat va boshqalar) kiritilgan o'rganish va o'zlashtirish jarayonlari bilan aniqlanmasligi kerakligi ta'kidlanadi. V.V.Davydovning fikricha, oquv faoliyati nazariy bilimlarni oquvchilar tomonidan oqituvchilar yordamida olib boriladigan muhokamalar orqali ozlashtirishni nazarda tutadi. V.V.Davidovning fikricha, o'quv faoliyati o'z bitiruvchilariga yetarli darajada har tomonlama ta'lim berishga qodir bo'lgan va ularning ijtimoiy hayotning turli sohalarida harakat qilishiga imkon beradigan qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan ta'lim muassasalarida (maktablar, institutlar, universitetlar) amalga oshiriladi. Ong « Shu bilan birga, muallif ta'lim faoliyati ko'plab Rossiya ta'lim muassasalarida hali ham yomon ifodalanganligini ta'kidlaydi.
D.B.Elkonin shunday deb yozadi: “O‘quv faoliyati o‘z mazmuni sifatida ilmiy tushunchalar sohasidagi umumlashgan harakat usullarini o‘zlashtirishga ega bo‘lgan faoliyatdir”. Bunday faoliyat, uning fikricha, adekvat motivlarga ega bo'lishi kerak. Ular harakatning umumlashtirilgan usullariga ega bo'lish motivlari yoki oddiyroq aytganda, o'zlarining o'sishi, takomillashuvi uchun motivlar bo'lishi mumkin. Agar talabalar o'rtasida bunday motivlarni shakllantirish mumkin bo'lsa, - deydi D.B.Elkonin, - u holda bu o'quvchining pozitsiyasi bilan bog'liq bo'lgan, ijtimoiy ahamiyatga ega va ijtimoiy baholanadigan faoliyatning umumiy motivlarini qo'llab-quvvatlaydi, yangi mazmun bilan to'ldiradi. Faoliyat.»
Shuning uchun o'quv faoliyatini muayyan faoliyat turi sifatida ko'rish mumkin. U predmet sifatida o'quvchiga qaratilgan. Natijada o'quv faoliyati Ijtimoiy-madaniy tajribani ularga ijtimoiy foydali, kognitiv, nazariy va amaliy faoliyatning har xil turlari va shakllarida ongli, maqsadli topshirilishi tufayli uning takomillashuvi, rivojlanishi, shaxs sifatida shakllanishi mavjud (I. A. Zimnyaya).
Ta'lim faoliyatining asosiy xususiyatlari
I.I.Ilyasov o'quv faoliyatini boshqa ta'lim shakllaridan ajratib turadigan uchta xususiyatni aniqladi:

1. 
   O'quv materialini o'zlashtirish va o'quv muammolarini hal etishga qaratilgan.
   
2. 
   Harakatning umumiy usullarini va ilmiy tushunchalarni (maktabgacha o'rganilgan kundaliklarga nisbatan) o'zlashtiradi.
   
3. 
   Umumiy harakat usullari muammoni hal qilishdan oldin.
   

Taqqoslash uchun, ikkinchisini «sinov va xato» usuli bilan o'qitish bilan solishtirish mumkin, agar dastlabki umumiy usul bo'lmasa, harakat dasturi mavjud bo'lmasa, u holda o'qitish faoliyat emas.
Ushbu uchta xususiyatga I.A.Zimnyaya yana ikkitasini qo'shishni taklif qiladi:

1. 
   O'quv faoliyati sub'ektning o'zida o'zgarishlarga olib keladi.
   
2. 
   Talabaning aqliy xususiyatlarini va xatti-harakatlarini «o'z harakatlarining natijalariga qarab» o'zgartirish (I. Lingart).
   

I.A.Zimnyaya o'quv faoliyatining ushbu besh xususiyatini baholab, to'rtinchisini asosiy deb hisoblashni to'g'ri taklif qiladi.
Ta'lim faoliyatini tavsiflashda ko'pchilik mualliflar uning ijtimoiy xarakterini ta'kidlaydilar. U eng muhim tarzda jamiyatning madaniy an'analari va ijtimoiy-semantik yo'nalishlari bilan belgilanadi. Ta'lim faoliyatining muhim qismi boshqalar bilan o'zaro munosabatda bo'ladi, lekin D. B. Elkonin, ayniqsa, ko'pincha, jamoaviy shaklda bo'lgan ta'lim faoliyati har doim individualdir.
Har qanday boshqa faoliyat turlari singari, o'quv faoliyatini ham turli nuqtai nazardan tavsiflash mumkin: sub'ektivlik, faollik, ob'ektivlik, maqsadlilik, onglilik, shuningdek, uning tuzilishi va mazmuni. O'quv faoliyati, bu nazariyani ishlab chiquvchilarga ko'ra, quyidagi umumiy tuzilishga ega: ehtiyoj – vazifa – motivlar – harakatlar – operatsiyalar (V.V.Davydov, D. B. Elkonin va boshqalar).
O'quv faoliyatining predmeti, psixologiya nuqtai nazaridan, u nimaga qaratilgan. Shu munosabat bilan quyidagilar ajralib turadi: bilimlarni o'zlashtirish, harakatning umumlashtirilgan usullarini o'zlashtirish, harakat qilish texnikasi va usullarini, ularning algoritmlari va dasturlarini ishlab chiqish, bu jarayonda «faoliyat sub'ekti» ni ishlab chiqish. – talaba, o'rin oladi. Shu bilan birga, D. B. Elkonin ta'lim faoliyatini assimilyatsiya bilan tenglashtirmaslik kerakligi haqidagi fundamental tezisni alohida ta'kidladi. Garchi u (assimilyatsiya) uning asosiy mazmuni bo'lib, o'zi uning tuzilishi va rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Ta'lim faoliyati sub'ektining asosiy xususiyati shundaki, u sub'ektning o'zini o'zgartirishga qaratilgan bo'lib, bu o'zgarishlar (intellektual va shaxsiy rejalarda) assimilyatsiya xarakteri bilan vositachilik qiladi.
Ta'lim faoliyatiga inklyuziya uning maxsus vositalari va usullaridan foydalanishni o'z ichiga oladi. Ta'limga faoliyatga asoslangan yondashuv sohasidagi mutaxassislar ularning uchta guruhini ajratib ko'rsatishadi:

1. 
   Ta'lim faoliyati, aqliy harakatlarning bilish va tadqiqot funktsiyalari (tahlil, sintez, umumlashtirish, tasniflash va boshqalar) asosidagi vositalar.
   
2. 
   Belgi, lingvistik, og'zaki vositalar, ular shaklida bilimlar o'zlashtiriladi, individual tajriba aks ettiriladi va takrorlanadi.
   
3. 
   Asosiy bilim, yangi bilimlarni, individual tajribani kiritish orqali talabaning tezaurusi tuziladi (I. A. Zimnyaya, S. L. Rubinshteyn va boshqalar).
   

Ta'lim faoliyati usullari har xil bo'lishi mumkin va odatda eng turli sabablarga ko'ra tasniflanadi. Masalan: reproduktiv, muammoli qidiruv, tadqiqot va kognitiv (V.V.Davydov, V.V.Rubtsov va boshqalar). Bu masala pedagogikada ayniqsa jadal rivojlanmoqda, bu erda o'qitish usullari, usullari, usullarining ko'plab tasniflari yaratilgan.
O'quv faoliyati mahsuloti muammosi alohida e'tiborga loyiqdir. Ta'lim faoliyati mahsuloti ta'lim faoliyati ta'sirida shakllangan va rivojlangan shaxsiy aqliy neoplazmalar deb hisoblanishi kerak. Ushbu qoidani belgilashda quyidagi tarkibiy qismlar qayd etiladi:

1. 
   Fan va amaliyotning turli sohalaridagi muammolarni hal qilish qobiliyati asosida tuzilgan va yangilangan bilimlar.
   
2. 
   Motivatsion, qiymat, kontseptual rejalarda psixika va faoliyatning ichki neoplazmalari (IA Zimnyaya va boshqalar).
   

Insonning hayotiy pozitsiyasi, uning har qanday faoliyatining muvaffaqiyati va ijtimoiylashuvi ko'p jihatdan ta'lim faoliyatida to'plangan tajribaning tuzilishi, izchilligi, kuch darajasi va chuqurligiga bog'liq.
Ta'lim faoliyatining tashqi tuzilishi
O'quv faoliyati an'anaviy ravishda asosan intellektual faoliyat sifatida qaraladi. Intellektual aktda an'anaviy ravishda quyidagi bosqichlar ajratiladi: motiv, reja (niyat, harakat dasturi), bajarish va nazorat qilish (Y. Galanter, J. Miller, A. N. Leontiev, K. Pribram va boshqalar). Taqdim etilgan bosqichma-bosqich tizimli diagramma sifatida qaralishi mumkin, ammo ta'lim faoliyati oddiy intellektual harakat bilan bir xil emasligini e'tiborga olmaslik mumkin. Uning tashqi tuzilishi biroz boshqacha ko'rinadi.