Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

Dostonlar tasnifi.
0 ‘zbek xalq dostonlari nihoyatda ko‘p tarkibli 
b o 'lib , uzoq asrlar davom ida yaratildi va turli ijtim oiy-iqtisodiy 
sharoitlarda kuylanib keldi. Bu hoi ulam i muayyan turlarga bo‘lib 
o ‘rganishni taq o zo etadi. D ostonlar dastlab V .M .Jirm unskiy va 
H .T.Zarifov, keyinroq M .S.Saidov, B.I.Sarimsoqovlar tom onidan 
tasn if qilindi. Jum lad an , V.M .Jirm unskiy va H .T.Zarifovlar o ‘zbek 
xalq dostonlarini qahram onlik, jangnom a, tarixiy, rom anik ham da 
kitobiy kabi turlarga ajratadilar.59 M .S.Saidov esa o‘zbek og‘zaki 
a n ’anaviy d oston larini qahram onlik, sof m uhabbatni kuylovchi, 
romanik, jangnom a va tarixiy kabi turlarga ajratadi.60 B.l.Sarimsoqov 
esa xalq dosto nlarin in g tarixiylik tam oyillariga asoslanib, ulam i 
qahram onlik, ro m an ik va tarixiy kabi uch turga bo‘ladi. U ning 
tasnifiga ko‘ra, jangnom a va kitobiy dostonlar rom anik dostonlam ing 
bir ko‘rinishidan iborat.61 Darhaqiqat, eposning tarixiylik tamoyillari, 
voqelikni aks ettirish tarzi xalq dostonlarini qahram onlik, rom anik 
va tarixiy dostonlar kabi uch yirik turga b o ‘lib o ‘rganish zarurligini 
taqozo etm oqda.
Qahramonlik dostonlari.
0 ‘zbek xalq dostonchiligi taraqqiyotida 
ko‘pgina qatlam lar b o ‘lsa-da, ayniqsa, ikki qatlam, davomiy ikki 
bosqich — qahram onlnk va rom anik dostonlar bosqichi alohida ajralib 
turadi. 0 ‘zlarining yaratilish davri, mundarijasi, g'oyaviy mazmuni, 
ijtimoiy voqelikni tasvirlash tamoyillari bilan ham bu dostonlar bir-

---

birlaridan jiddiy farq qiladi. Biroq ular bir necha asrlar davom ida 
baxshilar tom onidan baravar kuylab kelingan, shuning uchu n ham
bu xil dostonlar orasida muayyan yaqinliklar mavjud. D em ak, biriga 
xos xususiyatning ikkinchisida zo h ir b o ‘lishi, so f q ah ram o n lik
d o sto n la rig a xos b elgilarn in g key ing i o ‘ringa su rila b o ris h i, 
qahram onlik dostonlaridan rom anik motivlar va epizodlarning o ‘rin 
olishi tabiiy edi.
«Qahramonlik» term ini o ‘zbek folklorshunosligida ikki m a'n o d a
— keng m a’noda, umum an o ‘zbek eposiga nisbatan, to r m a’noda, 
uning bir turiga nisbatan ishlatiladi.
Q ahram onlik dostonlari patriarx al-u ru g‘chilik m unosabatlari, 
ko‘chm anchilik va yarim ko‘chm anchilik hayot tarzi bilan m ahkam
bog‘liqdir. Bunday dostonlar xuddi shu turm ush tarzining ifodasi 
sifatida patriarxal-urug‘chilik jam iyatining so‘nggi bosqichlarida yoki 
ilk feodalizm davrida turli urug‘lar o ‘rtasida nizolar davom etayotgan 
va ular muayyan hududiarga joylashayotgan ham da yagona xalq 
sifatida uyusha boshlagan davrlarda yaratilgan. Bir qator urug‘ va 
qab ilalarn in g m uayyan xalq sifa tid a tash k il to p a b o rish i, ilk 
davlatchilik kurtaklarining paydo bo‘lishi va shu m unosabat bilan 
xalqlar ham da ela tla rn in g o ‘z m u sta q illik la ri u c h u n c h e t el 
bosqinchilariga qarshi mardonavor kurashlari qahram onlik dostonlam
uchun boy m aterial bo‘ldi. M ana shu kurashlar va tarkib topishlar, 
birlashishlar va joylashishlar jarayonida o ‘z -o ‘zini anglashning buyuk 
ifodasi sifatida qahram onlik eposi yuzaga keldi.
«Qahramonlik eposining mahobatli realizmi real ijtimoiy voqelikni 
qahram onlik idealizatsiyasi shakllarida tasvirlaydi. Shu bilan birga, 
qahram onlar obrazi va ular am alga oshirgan jaso ratlar tabiiylik 
chegarasidan birm uncha yuqori b o ‘ladi. Shu m a’noda ular ajoyib- 
g‘aroyib, qiziqarli, ammo g‘ayritabiiy em as, kuychining subyektiv 
uydirmasi va ijodiy fantaziyasiga asoslangan rom anik fantastika 
b o ‘lm aydi. Q ad im iy q a h ra m o n lik e p o sid a a jo y ib -g ‘a ro y ib lik
m ifologiyaning, xalq ish o n c h -e ’tiq o d in in g real u n su ri sifatid a 
namoyon bo'ladi...».62
Qahramoilik dostonlari bizgacha sof holida «Alpomish» misolida 
yetib kelgan.