Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Тимуснинг ёшга қараб ва баъзи ҳолларда ўзгариши.
Айрисимон без ѐш 
болаларда жуда тараққий этган бўлади. Туғилгандан то балоғат ѐшига 
етгунча унинг катталиги ва оғирлиги ошиб боради ва сўнгра маълум бир 
даражада сақланиб туради. Жинсий балоғат ѐшига келиб тимуснинг оғирлиги 
ўрта ҳисобда 37–40 г атрофида бўлади. 25–30 ѐшдан кейин тимусда акс 
тараққиѐт даври, яъни ѐшга нисбатан кечадиган 
инволюция
бошланади. Бу 
жараѐн айниқса тимуснинг пўстлоқ зонасида яққол ифодаланади. Бу зонада 
тимоцитлар сонининг камайиб бориши, ретикулоэпителиал ҳужайралар 
ўрнида ѐғ ҳужайраларининг пайдо бўлиши ва макрофаглар сонининг 

---

547 
кўпайиши кузатилади. Инволюция жараѐни мағиз зонада ҳам содир бўлади. 
Бу зонада ҳам юқоридагидек тимоцитларнинг камайиши, ретикулоэпителиал 
ҳужайраларнинг ўрнини ѐғ тўқимаси эгаллаши кўринади. Гассал таначалари 
эса анча пайтгача сақланиб қолади. Шуни таъкидлаш керакки, ўта қариган, 
аммо соғ организмда тимуснинг фаолияти нисбатан суст сақланиб қолади. 
70–75 ѐшларга келиб тимуснинг оғирлиги фақат 5–6 г атрофида бўлади. 
Бунда без паренхимасининг асосий қисмини ѐғ тўқимаси ташкил этиб, унинг 
орасида жуда кам миқдорда тимоцитлар ва ретикулоэпителиал ҳужайралар 
учраши мумкин. Камдан-кам ҳолатлардагина тимуснинг ѐшга нисбатан 
инволуцияси бўлмаслиги мумкин. Бу ҳолат ―statusthymicolymphaticus‖ деб 
аталиб, тимусда ва бошқа периферик иммун-ҳимоя органларида 
лимфоцитлар сонининг ошб кетиши билан ифодалади. Кўпинча бу ҳолат 
буйрак усти безининг пўстлоқ моддаси ишлайдиган глюкокортикоид 
гормонларнинг етишмовчилиги билан бирга кечади. Гарчи тимусда 
лимфоцитлар кўп бўлсада, уларнинг фаолияти тўлиқ бўлмайди, шунинг учун 
ҳам бундай одамлар микроблар ва заҳарли моддалар таъсирига жуда 
чидамсиз бўлади. 
Тимуснинг ѐшга нисбатан, аста-секин кечадиган акс тараққиѐтидан 
ташқари, баъзи бир ҳолатларда унинг тез содир бўладиган инволюцияси ҳам 
учрайди. Бу жараѐн 
акцидентал (accidental – тасодифий) инволюция
деб 
аталиб, турли хил ўта кучли салбий таъсуротлар (оғир жароҳатлар, 
заҳарланиш, ҳаддан ташқари очлик, радиация, ОИД вируси ва ҳоказолар) 
натижасида рўй бериши мумкин. Бунда тимусда, айниқса унинг пўстлоқ 
зонасида, тимоцитларнинг бирданига кўп миқдорда апоптоз йўли билан 
ҳалок бўлиши ва уларнинг макрофаглар томонидан фагоцитоз қилиниши 
кузатилади. Натижада, пўстлоқ ва мағиз зоналар орасида чегарани ажратиб 
бўлмайди. 
Акцидентал 
инволюция 
давомида 
ретикулоэпителиал 
ҳужайраларда ҳам ўзгаришлар содир бўлади. Уларнинг цитоплазмаси 
шишади ва йирик пуфаклар билан тўлади. Акцидентал инволюция жараѐнида 

---

548 
юқорида қайд этилган глюкокортикоид гормонларнинг аҳамияти каттадир. 
Чунки бу жараѐн доимий равишда шу гормонлар миқдорининг кескин 
ошиши билан бирга кузатилади. 
Шуни таъкидлаш лозимки, акцидентал инволюция ўзининг қайта 
тикланиш имконияти билан ѐшга нисбатан кечадиган инволюциядан кескин 
фарқланади. Агар организмга кўрсатилган салбий таъсирлар тўхтатилса, 
тимус ўзининг олдинги ҳолатига қайтиши мумкин. Шу туфайли тимусда 
бўладиган акцидентал инволюцияни кўра билиш ва унинг олдини олиш 
муҳим назарий ва амалий аҳамиятга эгадир. 
Шундай қилиб, тимус (айрисимон без ѐки бўқоқ бези) қизил суяк 
кўмиги билан биргаликда қон яратувчи ва иммун-ҳимоя органларининг 
марказий қисмини ташкил қилиб, у Т-лимфоцитлар ишлаб чиқариши билан 
бир қаторда иммунитет жараѐнларини бошқаришда ҳам иштирок этади. 
Бундан ташқари, тимусда қатор биологик актив моддаларнинг ишланиб 
чиқиши унинг эндокрин фаолияти анча тараққий этганлигидан далолат 
беради.