Chirchiq davlat pedagogika instituti

Geosinklinal mintaqalari.

O‘rta Yer dengizi geosinklinal mintaqasi (dengizining quruqlikka aylanib qolgan xududlari) gersin tog‘ burmalanish jarayonining faolligi susaya borishi bilan qisqarib ketdi.

Perm davrining oxirlarida tetis quruqlik maydonining relefi tekislana bordi va ko‘pchilik viloyatlarida vulqop portlashi tufayli lavalar hisobidan vodiysimon botqoqliklar va bukilmalar to‘ldirilib ketildi. Pomir tog‘ tizmasidagi Perm geosinklinalining xarakati vaqtida, Darvoz tizmasida ham effuziv magmatik xosillalari – jinslari hosil bo‘ldi. Perm davrida Darvoz tizmasi va Pomir tizimida yuzaga kelgan terrigen, rifogen yotqiziqlari, ohaktoshlar qatlamlari xamda effuziv jinslari bilan ularning umumiy qalinligi 5000 m dan ham oshib ketdi. Perm davrini faol vulqon trappsimon(zinapoyasimon tartibda yotqizilgan lava qoldiqlari) jinslarining yuzaga kelish davri deb yuqorida tushuntirib o‘tgan edik.

O‘zbekiston hududlarida xam, jumladan Kojontau tizmasida, Uchom tizmasida, Qirog‘il Pekom, Chimyon tizmalarida tarpp holatidagi effuziv jins yotqiziqari uchramsada lekin effuziv magmatik tanalari xozirgi kunda shundoq Yer yuzasiga chiqib yaqqol ko‘zga tashlanib turibdi.

Effuziv jinslar Silur, Devon, Toshko‘mir davrlarida xosil bo‘lgan qalin qatlamarini yorib chiqqan. Shu vaqtda gorizontal va subgorizontal holatida joylashagan qatlamlarni kuchli deformatsiyaga uchratib ag‘darma, izoklinal burmalarni, yotiq holatdagi burmalarni, antiklinal va sinklinal strukturalarni yuzaga keltirgan.

Bulardan tashqari effuziv magmatik tanalarning yorib kirgan chegaralarida – kontakt qismida tektonik xarakatlarning izlari qoldiqlari shu kunlargacha yaxshi saqlanib qolgan. Shunday burmalanish strukturalari 65-rasmda ifodalangan bo‘lib, bu haqiqiy hodisa va voqealar – faktik ma’lumotlar bir qancha o‘n yillar davomida olib borilayotgan talabalar bilan dala - o‘quv amaliyotlari davrida Ugom daryosi bo‘ylab, Chorbog‘ suv ombori atrovlarida, Burch-Mulla, Yusufxona va h.k. tumanlarida chizilgan.

65-Rasm. Effuziv jinslar

Iqlimi va paleobiogeografiyasi.

Iqlim sharoiti toshko‘mir geologik davrining oxirlarida qanday bo‘lgan bo‘lsa, perm davriada ham shundayligicha qolavergan. Faqat farqi arid iqlim mintaqalarining xududi tobora kengayib bordi. Gondvana supermaterigidagi muzlik qatlamlari erib yo‘q bo‘ldi, ayrim muzliklar hamon Avstraliya qit’asining chetki sharq qismidagina saqlanib qolgan edi, perm davrining boshlarida bu muzliklar ham sekin asta eriy boshladi.

Perm davri quruqliklar maydonida toshko‘mir davridagi paleobiogeografik muhitlr saqlanib o‘zgarmadi. Masalan: Vestfal (Evroameriy), Tunguss va Gondvana paleobiogeografik muhitilar saqlanib qoldi. Lekin Tungus viloyatidagi muhit mintaqasi kengaya borib, Qozog‘iston hudulari ham qo‘shilib ketdi. O‘rta dengizi tropik iqlim sharoitlari Tetis dengizida ham hukmronlik qila boshladi. Shuning uchun tetis dengizi suv µavzalarida foraminiferalar, braxiapodalarning chig‘anoqlari qalinlashgan va yiriklashgan avlodlari ko‘paydi, xamda xar xil pelitsipodalar rivoj topdi. Tetis dengizining janubiy viloyatlarida yirik Yevridesma deb atalgan mollyuskalar niµoyatda ko‘payib ketganligi ma’lum.