Chiqarish markazi

ст
тулик
дин
Р
Р
Р
.
 
 
Mikromonometr asbobi ko„rsatkichlari bo„yicha havo oqimi tezligi quyidagi 
formula bo„yicha hisoblanadi: 
k
i
i
В
С
t
И
sin
)
(
273
2
,
42
0
0
 m/s; 
 
 
Bunda: t
0
C – havo harorati, 
0
C; 
 
V – barometrik bosim, mm. Simob ustuni; 
 
i – mikromonometr ko„rsatkichi, mm;  
 
i
0  
– mikromonometrning boshlang„ich ko„rsatkichi, mm;  
 
γ - spirtning solishtirma og„irligi, t/m
3 
; 
 
sinφ – trubkaning sinus og„ish burchagi; 
 
k – tarrirovka koeffitsenti; 
 
ξ – Prandtal trubkasi tarirovka koeffitsenti. 
 
-Tajribada quyidagi nazorat – o„lchov asboblaridan foydalaniladi: 
 
-havo  oqimi  tezligini  o„lchash  uchun  Pito  –  Prendtal  trubkasi.  Tarirovka 
koeffitsenti ξ = 1,0; 
 
-to„liq  va  statik  bosim  orasidagi  farqni  o„lchash  uchun  MMN  tipidagi 
mikromonometr, tarirovka koeffitsenti – K= 1,0; 
 
-havo harorati va nisbiy namligini aniqlash uchun Avgust psihrometri; 
 
-atmosfera bosimini o„lchash uchun statsioner barometr; 
 
-tehnik tarozilar; 
 
-sekundomer. 
 
Eroziyalangan tuproqlarda o‘g‘itlarni qo‘llash masalalarini o„rganish uchun 
dastlab tegishli tuproqning eroziyalanganlik darajasi aniqlanadi. 

---

39 
 
 
Tajribalar  eroziyalanmagan,  o„rtacha  va  kuchli  eroziyalangan  tuproqlarda 
yagona  tizimda  o„tkaziladi.  Boshqa  kuzatishlar  va  tadqiqotlar  ham  huddi  oddiy 
sharoitda o„tkazilgan tajribadagiga o„hshash tarzda olib boriladi. 
 
Irrigatsiya  eroziyasi.  Eroziyalangan  va  eroziyalanishga  moyil  tuproqlarda 
ma‟dan  o„g„itlar  ustida  qo„yiladigan  va  o„tkaziladigan  tajribalarda  tuproqning 
eroziyalanish  bilan  bog„lik  bo„lgan  qator  hususiy  hossalarini  hisobga  olish  zarur. 
Ziroatlarni  sug„orish  natijasida  irrigatsiya  eroziyasi  yuzaga  keladigan  qiyalik 
yerlardagi  tuproqlarda  qo„llaniladigan  o„g„itlar  samaradorligi  va  dala  tajribalari 
natijalari  ishonchligiga,  shuningdek,  hosil  shakllanishiga  ta‟sir  etuvchi  omillar 
mavjud. 
 
7.3 - chizma. Aerodinamik qurilma tuzilishi. 
 
Shunday  omillar  sifatida  quyidagilarni  ko„rsatish  mumkin:  qiyalik  tikligi, 
tuproqning sug„orishda yuvilishi, sug„orish egatida ro„y beradigan suv o„yib ketish 
hollari,  oziqa  moddalarining  turlicha  taqsimlanishi,  ulardan  bir  qismi  va  o„g„itlar 
irrigatsiya eroziyasi tufayli tuproqdan olib chiqib ketilishi. 
 
Irrigatsiya eroziyasiga uchragan tuproqlarda qiyalik holatiga, ularning tikligi 
va  ekspozitsiyasiga  qarab,  issiqlik  tartibi,  amal  davri  davomiyligi,  egatdagi  suv 
tezligi  va  qiyalik  bo„laklari  bo„yicha  oziqa  unsurlari  tarkibi  va  b.q.  tekis  relfli 
erlardagiga nisbatan o„zgaradi. 
 
Qiyaliklarning  qayd  etilgan  hususiyatlari,  eroziya  jarayonlarining  o„ziga 
hosligi eroziyalangan tuproqlarda o„g„itlar ustida o„tkaziladigan tajribalarga yangi 
uslubiy talablar qo„yadi. 
 
Ma‟dan o„g„itlar bo„yicha tajribalar, kuchsiz, o„rtacha, kuchli eroziyalangan 
va  shu  bilan  birga  yuvib  keltirilgan  hamda  eroziyalanmagan  tuproqda  bir  hil 
tizimda qo„yiladi. Dala tajribasi vazifasiga ko„ra, o„g„itlar bilan tadqiqotlar kuchsiz 
va  o„rtacha  eroziyalangan  yoki  o„rtacha  va  kuchli  eroziyalangan  tuproqlarda 
o„tkaziladi.  Barcha  hollarda  tajribalar  eroziyalangan    tuproqlarda  hamda, 
eroziyalanmagan  tuproqda  ham  bir  vaqtda  va  tizimda  qo„yilishi  kerak. 
Eroziyalanmagan  tuproqlar  bo„lmagan  holda  tajribalar  yuvilgan  va  yuvib 
keltirilgan qiyalik qismlarida o„tkaziladi. 

---

40 
 
 
Tajribalar  tadqiq  etilayotgan  hududning  tipik  tuprog„ida  o„tkazilishi  zarur. 
Binobarin,  tajriba  dalasini  tanlash  tajriba  qo„yishdan  oldingi  eng  ma‟suliyatli  ish 
ekanligini  unutmaslik  lozim.  Bu  ish  ho„jalik  tuproq  haritasi  bilan  tanishishdan 
boshlanadi.  Bunda  qanday  qiyaliklar  va  eroziyalangan  tuproqlar  shu  ho„jalik 
hududiga hosligi balki tajriba natijalarini joriy etish rejalashtirayotgan tuman yoki 
viloyat hududiga ham hosligi bilan belgilanadi. 
 
Tajriba  dalasi  uchun  yuvilmagan  (tekis  tepa  qism)  va  shleyf  –  yuvib 
keltirilgan  tuproqli  maydonga  tutash  bir  ekspozitsiyasidagi  ikki  yoki  uchunchi 
dajada  eroziyalangan  er  tanlanadi.  Yuvilgan  va  yuvib  keltirilgan,  shuningdek, 
yuvilmagan tuproq genetik jihatdan u yoki bu tuproq tipiga kirishi zarur. Shu bilar 
birga, qiyalik bir tekis (to„g„ri, qobariq yoki botiq) va bir ekspozitsiyada bo„lishi 
kerak. 
 
Ma‟lumki, irrigatsiya eroziyasi janubiy yonbag„irlarida yaqqolroq namoyon 
bo„ladi.  Shu  bois  ular  tajriba  dalasi  uchun  tanlangani  ma‟qul.  Ammo  tajribani 
shimoliy va oraliq yonbag„irlarida ham qo„yish mumkin. 
 
Yonbag„ir  tanlangach  (harita  bo„yicha),  yerlar  aylanib  ko„rib  chiqiladi. 
Kuzatishda dalaning uzunligi, tikligi va yonbag„ir ekspozitsiyasi belgilanadi. 
 
Yonbag„ir uzunligi yuvilmagan (yuqorigi nuqta) va yuvib keltirilgan pastki 
nuqtalar  orasidagi  masofani  to„g„ri  chiziqda  qiyalik  bo„yicha  ruletka  yoki  qadam 
bilan o„lchab aniqlanadi. 
 
Yonbag„ir  tikligi  (og„ish  burchagi)  eklimetr  yordamida  0,5
0
  gacha  aniqlik 
bilan o„lchanadi (irrigatsiya eroziyasi 0,5
0 
dan broshlab namoyon bo„la boshlaydi). 
 
Yonbag„ir  ekspozitsiyasi  tomonlarga  nisbatan  aniqlanadi  (Shm,  ShmShq, 
Shq, J Shq G„ va h.k.). 
 
Yonbag„irni  aylanib  tekshirilganda  nazorat  uchun  tuproq  kesmalari 
(chuqurchalari)  turlicha  darajada  yuvilgan  tuproqlar  chegarasini  belgilash  uchun 
olinadi.  Eroziyalanganlik  darajasini  belgilashda  V.B.Gussak  va  H.Mahsudovlar 
tasnifidan foydalaniladi. Bunda turli darajada yuvilgan va yuvib keltirilgan tuproq 
hillari  maydonchalari  barcha  tajriba  variantlarini  bir  tekis  joylashtirish  uchun 
hisobga olinadi. 
 
Tajribalarni yonbag„irlarda joylashtirishda yahlit tajriba dalasida va turlicha 
o„g„itlangan  bo„laklarda  irrigatsiya  eroziyasi  jarayonlari  ta‟sir  ehtimolini  hisobga 
olish zarur. 
 
Turli  darajada  yuvilgan  tuproqlarda  joylashgan  ba‟zi  tajribalar  oqim 
yo„nalishda  bir  chiziqda  joylashtirilmasligi  kerak,  chunki  yuqorigi  bo„laklardan 
pastroqdagilariga tuproq zarrachalari va oziqa moddaliri yuvilib tushishi mumkin. 
Shuning  uchun  yonbag„irda  joylashgan  (o„rtacha  va  kuchli  yuvilgan  tuproqlarda) 
tajriba  variantlari  yuvilmagan  tuproqdagilarga  nisbatan  chaproq  yoki  o„ngroqqa 
surilishi kerak (7.4-chizma). 
 
Paykallar  tor  va  yonbag„irlar  qisqa  bo„lgan  erlarda  variantlarni  chiziqda 
joylashtirsa bo„ladi. Lekin bunday hollarda variantlar orasidan o„qariq olib, oqava 
suvlar chetga yo„naltirilishi kerak. 
 
Variantlar  yonbag„ir  bo„ylab,  cho„ziq  to„rt  burchak  shaklida  qiyalik 
yo„nalishiga  moslab  faqat  bir  yarusda  joylashtiriladi.  Variantinng  eng  kichik 
o„lchami  120  m
2
.  tajribadagi  barcha  hisoblar  va  kuzatishlar  umumqabul  qilingan 

---

41 
 
uslubnomalar  asosida  yuritiladi, faqat  suyuq va  quyuq  (loyqa  suv) oqava  miqdori 
quyida keltirilgan usul bilan aniqlanadi.