Chiqarish markazi

8.SHAMOL EROZIYASI DAVOMIYLIGINI BASHORAT QILISH 
UCHUN EHM VA MATEMATIK USLUBLARDAN FOYDALANISH 
 
Shamol eroziyasi sahro va bo„z tuproqlar mintaqalarida, sahro yaylovlarida, 
g„o„za  va  boshqa  ziroatlar  bilan  band  bo„lgan  sug„oriladigan  hududlarda  keskin 
namoyon  bo„ladi.  Shamol  eroziyasidan  qishloq  ho„jaligi  katta  zarar  ko„radi. 
Ziroatlarni  qayta  ekish,  hosilning  kamayishi,  mahsulot  tannarhining  oshishi 
ho„jaliklarga katta zarar etkazadi. O„zbekiston Respublikasi tuproqlarining shamol 
eroziyasidan  zararlanganlik  haritasi  (26)  ma‟lumotlariga  ko„ra,  respublikamizdagi 
560  ming  ga  erda  kuchli  shamollar  esadi,  o„rtacha  shamollar  2009  ming  ga, 
kuchsiz  shamollar  esadigan  maydonlar  390  ming  gektar.  Aniqlanishicha, 
O„zbekistonda shamol eroziyasi eng ko„p namoyon bo„lgan erlar Farg„ona vodiysi, 
ayniqsa, uning markaziy va g„arbiy qismlari, Mirzacho„l, Dalvarzin, Sherobod va 
Qarshi, shuningdek, Buhoro vohasida. 
 
Farg„ona  vodiysida  chang  bo„ronlari  ba‟zi  yillari  40,  46  va  71  kun  davom 
etadi. (32) 
 
Tuproq  deflyasiyasining  zararli  ta‟sirini  bartaraf  qilishga  eroziyaga  qarshi 
turli tadbirlar qo„llash orqali erishish mumkin. Lekin ular ko„p mehnat va mablag„ 
talab  etadi,  qolaversa,  samarasi  ma‟lum  vaqtdan  so„nggina  ro„yobga  chiqadi. 
Bunday  tadbirlarni  amalga  oshirishdan  avval  shamol  eroziyasi  jarayonlarini  aniq 
bashorat  qilish  zarur.  Bunda  sohada  zamonaviy  uslublarni  qo„llash  juda  katta 
ahamiyatga  ega.  Chunki  ular  o„rganilayotgan  ko„p  qirrali  barcha  jarayonlarni 
yagona  ahborot  nuqtai  nazaridan  tahlil  etish,  zarur  bo„lsa,  rejalashtirish  va 
boshqaruvning yagona ahborot maqbul strategiyasini ta‟minlash imkonini beradi. 
 
Ushbu  muammolarning istiqboli  echimini  topish  matematik  modellashtirish 
uslublari,  shamol  eroziyasi  bashoratining  vazifalari,  unga  qarshi  maqbul  kurash 
choralari  va  bu  jarayon  bilan  bog„liq  boshqa  tadbirlar  ishlab  chiqilishini  taqozo 
etadi. 
 
Matematik modellashtirishda mintaqaviy va hududiy jarayonlar qonuniyatini 
ochib  beruvchi  kuzatish  natijalari  va  ularning  umumlashmalaridan  foydalaniladi. 
Model  jarayonning  tub  mohiyatini  oydinlashtirish,  ma‟lum  bo„lgan  omillarni 
yahshi  izohlash,  yangilarni,  ilgari  noma‟lum  bo„lganlarini  yuzaga  chiqarishi, 
bizlarni  qiziqtirgan  ko„rsatkichlar  taqsimlanishining  nazariy  grafiklarini  chiqarib 
berishi zarur. 
 
Ma‟lumki,  shamol  eroziyasi  jarayonlarining  boshlanishi  va  rivojlanishi 
ko„plab  omillargi  bog„lik.  Shulardan  eng  muhimlari  –  iqlim,  havo  oqimlarining 
qamrovli  harakatini  va  orografik  omillar  ta‟sirida  ularning  transformatsiyasini 
belgilovchi, deflyasiyaga hudud va atrofdagi yahlit notekis massivlar orografiyasi, 
o„simlik  qoplami,  tuproqni  shakllantiruvchi  tog„  jinslari  tarkibi,  tuproqlarning 
fizikaviy  va  kimyoviy  hossalaridir.  Bular  tuproqlarning  eroziyaga,  insonning 
tuproqni  o„zlashtirish  va  foydalanish  jarayonida  unga  ko„p  tomonlama  ta‟siriga 
bardoshligini belgilaydi. 
 
O„rta  Osiyo  hududidan  chang–to„zon  bo„ronlari  o„tish  paytidagi 
meteorologik  holat,  ularning  yuzaga  kelish  mehanizmi  va  boshqa  masalalar, 

---

45 
 
hususan,  chang–to„zon  bo„ronlarining  shallanishi  va  tavsifi,  bo„ron  kunlarida 
atmosferaning tik strukturasi hususiyatlari ilmiy adabiyotlarda keng yoritilgan. 
 
Bizning  ishlanmamiz  ham  aynan  shu  masalalarni  hal  etishga  yo„naltirilgan.
 
Shamol  eroziyasining  davomiyligi  boshqa  ba‟zi  ko„rsatkichlarga  bog„lik 
bo„lgani holda ushbu ifoda bilan belgilanadi 
φ
t
=t(h
1
,h
2
,h
3
,…,h
6
),      (1) 
 
Bunda:  φ
t
-  chang  bo„ronlari  davomiyligi;  t  –  kunlar  (t=1,2…,  365).  Chang 
bo„ronlarining sutka (t) ichidagi bashorat qilingan davoiyligiga – sutkadagi shamol 
davomiyligi (h
1
), sutkada shamol tezligi (h
2
), havoning o„rtacha atmosfera bosimi 
(h
3
),  sutkadagi  yog„in  miqdori  (h
4
),  sutkalik  o„rtacha  havo  harorati  (h
5
)  va  keng 
ochiq kengliklar (h
6
) ta‟sir qiladi. 
 
Vazifa ifodani tahliliy ko„rinishda topib, undan foydalanib, shamol eroziyasi 
davomiyligini hisoblab chiqishdir. 
 
Buni  ikki  hil  yo„l  bilan  echish  mumkin:  1)  ko„p  omilli  tahlil  uslubi  –  ko„p 
omilli  korrelyasion  tahlil;  2)  mantiqiy  –  evristik  o„z  –  o„zini  iroda  etish  uslubi 
(dalilarni guruhiy hisoblash usuli - DGHU). 
 
Quyida  uslublar  algoritmiga  (10,  18)  shamol  eroziyasi  omillari  tahliliga 
tatbiq etilgan holda qisqacha ta‟rif beriladi. 
 
Ko„p  omilli  korrelyasiya  tahlili  matematik  statistika  uslublaridan  bo„lib, 
ilmiy  o„rganishning  sof  tehnikaviy  qurolidir.  Bu  uslub  quyidagi  vazifalarni  hal 
etishga imkon beradi: 
 
1.Bitta yoki majmuiy omillar ta‟sirida bog„liq o„zgaruvchanlikning o„rtacha 
o„zgarishini aniqlash. 
 
2.Natijali  ko„rsatkich  va  omillardan  birortasi  orasidagi  bog„liqlik  boshqa 
omillarning o„rtacha ko„rsatkichidagi darajasi bo„yicha tavsiflanadi. 
 
3.Omil  va  omillar  nisbiy  o„zgarishlari  shu  o„zgarishlar  birligiga 
bog„liqligining o„zgaruvchan nisbiy o„zgarishlar darajasini belgilash. 
 
4.Natijali ko„satkichning tig„iz aloqasi chegarasini aniqlash: 
a) omillar tahliliga qo„shilga jami bilan; 
b) boshqalar ta‟sirini chiqarib tashlanib, alohida omil bilan. 
 
5.O„zgaruvchan bog„liqli omilning umumiy variatsiyalar hajmini tahlil etish 
va bu variatsiyalardagi har bir omilning rolini aniqlash. 
 
6.Tanlangan ma‟lumotlar bo„yicha hosil bo„lgan, tanlab olingan korrelyasion 
aloqalar ko„rsatkichlarini statistik baholash. 
 
Belgilar  orasidagi  aloqa  hamma  vaqt  ham  to„g„ri  chiziqli  aloqa  tenglamasi 
asosida to„liq namoyon bo„lmasligi mumkin. 
 
Ma‟lum jarayonlarni tavsiflovchi ko„rsatkichlar orasidagi o„zaro aloqa oddiy 
muttanosib (proporsional) bog„liqlikka nisbatan ba‟zan murakkab hususiyatga ega 
bo„ladi. 
 
Chiziqsiz shaldagi aloqalar ko„pchilik meteorlogik jarayonlarga hosdir. Ular 
masalan,  tuproqning  shamol  eroziyasi  vaqti  (chang–to„zon  bo„ronlari)  davomida 
chiziqsiz rivojlanadi. 
 
Belgilar orasida chiziqsiz aloqalarni tahlil etishda tenglamalar tipini tanlash 
va  asoslash  juda  muhimdir,  chunki  ular  mavjud  aloqalarni  to„liq  aks  ettiradi. 

---

46 
 
Masalan  chiziqli  aloqalarni  asoslashda  foydalanilgan  usullar  yordamida  hal 
qilinadi. 
 
Iqlim  omillari  orasidgi  korrelyasiyasini  aniqlash  uchun  chiziqsiz 
ko„rinishdagi ko„pchilik regressiyalar tenglamasidan foydalanamiz: 
 
φ
1
=b
0 
+ b
1
h
1
+ b
2
h
2
+ b
3
 ℓgh
3
+ b
4
h
4
+ b
5
ℓgh
5
+ b
6
 ℓgh
6
                   (2)  
 
Korrelyasiya modeli tarkibi aniqlangandan keyin so„ng (ma‟lum matematik 
tenglamalar orqali ifodalangan ko„rsatkichlar va aloqa shakli majmui), vazifa b
0, 
b
1, 
b
2,
 ... b
6
 koeffitsentlarini aniqlashdan iborat bo„ladi. 
 
Bu jarayon juda ko„p statistik ma‟lumotlar asosida bajariladi. 
 
Dastlabki statistik ma‟lumotlar quyidagi ko„rinishda beriladi. 
Kuzatuvlar  
H
1
 
H
2
 
H
3
 
 
 
 
Hk 
 
1 
H
11
 
H
21
 
H
31
 
 
 
 
Hk1 
φ 
1
 
2 
H
12
 
H
22
 
H
32
 
 
 
 
Hk2 
φ 
2
 
3 
H
13
 
H
23
 
H
33
 
 
 
 
Hk3 
φ 
3
 
N 
H
1N
 
H
2N
 
H
3N
 
 
 
 
HkN 
φ 
4
 
 
 
Endi  natural  masshtabdan  yangisiga  o„tamiz.  Buning  tasodifiy  qimatining 
barcha kattaliklarini formulalar bo„yicha tartibga solamiz: