Buyrak Siydik yo’li Siydik organlarining rivojlanishi

BUYRAK


Buyrak (lot. ren, yunoncha nephris) loviya shaklida old va orqa tomonlari yassilangan, o‘rta yashar odamlarda 140–150 g ga teng bir juft (o‘ng va chap) a’zodir. Buyrak I–II bel umurtqalari tanasining ikki yonida, qorin bo‘shlig‘ining orqa tomonida muskul va diafragmaga tegib turadi. Qorin parda buyrakni faqat old tomonidan berkitadi. Qorin bo‘shlig‘i o‘ng tomonining yuqori qismida jigar joylashganligi uchun o‘ng buyrak chap buyrakka nisbatan pastroqda o‘rnashgan. Chap buyrakning yuqori uchi II, III bel umurtqalarining oralig‘iga to‘g‘ri keladi.
Buyrakning yuqori va pastki oxiri (extremitas superior et interior), medial va lateral cheti (margo medialis et lateralis) hamda oldingi va orqa yuzasi (facies anterior et posterior) tafovut qilinadi. Buyrakning lateral cheti qavariq, medial cheti esa botiq bo‘lib, uning o‘rtasi buyrak darvozasi (hilus renalis) deyiladi. Shu yerdan buyrakka arteriya qon tomiri kirib, vena, limfa tomirlari va siydik yo‘li chiqadi. Buyrak darvozasi tor bo‘shliqqa – sinus renalis ga ochiladi.
Ikki pallaga ajratilgan buyrakda jigar rang, qalinligi 4–5 mm keladigan buyrakning po‘stloq moddasi (cortex renis) va ichki tomonda alohida-alohida to‘dalashib, piramida shaklida joylashgan mag‘iz (oq) moddasini (medulla renis) ko‘rish mumkin.
Piramidalarning (pyramides renales) keng tomoni buyrak po‘sti tomoniga, so‘rg‘ich (papillae renalis) shaklidagi uchi buyrak bo‘shlig‘iga qarab joylashgan. Piramidalar taxminan 1 mln. mayda kanalcha (nefron)lardan tuzilgan (152- ).
Buyrak – murakkab tuzilgan ekskretor (organizmga keraksiz moddalarni chiqaruvchi) a’zo bo‘lib, u mayda, bir qancha buyrak naychalari (tubulirenales) dan iborat. Buyrak kanalchalarining bir uchi berk bo‘lib, devori ikki qavatli kapsula – capsula glomeruli (Shumlyanskiy–Bouman kapsulasi) bilan tugaydi. Ular o‘z navbatida qon tomirli koptokcha (glomerulus) ni o‘rab turadi. Bu koptokcha bilan kapsula birgalikda buyrak tanachasi (corpuscula renis) ni tashkil qiladi. Buyrak tanachalari bilan naychalar o‘zaro birikkan holda nefron (nephron) – buyrakning struktura va funksional birligini tashkil etadi. Har bir buyrakda taxminan 1 mln nefron bor.
Buyrak tanachalari bevosita proksimal buralma naychalarga – tubulus renalis contortus proximalis davom etib, buyrakning po‘st moddasidan piramidalar tomon yo‘nalgan. Naychalar piramidaning uchiga yaqinlashib orqasiga qaytadi va shu yo‘sinda nefron qovuzlog‘ini hosil qiladi. Po‘stloq moddaga yetgan distal buralma naychalar – tubulus renalis contortus distalis yig‘uvchi naychalarga qo‘shiladi. Bu naychalar piramidalar tarkibida joylashib, to‘g‘ri yo‘nalishga ega – tubulus renalis rectus. Ular asta-sekin o‘zaro qo‘shilishi natijasida 15–20 ta kalta naychalar – ductus papillares hosil qilib, piramidaning uchi (foramina papillaria) ga ochiladi.

139- . Siydik naychalari va qon tomirlarning ko‘rinishi.
1–capsula fibrosa; 2–capsula adiposa; 3–fascia renalis; 4–vas afferens; 5–corpuscula renis; 6–vas efferens; 7–pars convaluta; 8–tubuli renales recti; 9–capsula glomeruli; 10–tubuli renales contorti; 11–po‘stloq qavati; 12–vv. arcuatae; 13–venulae rectae; 14–arteriolae rectae; 15–medulla renis; 16–ductus papillares; 17–foramina papillaria; 18–a. renalis; 19–v. renalis; 20–ureter; 21–ren; 22–calyces renalis; 23–area cribrosa; 24–papillae renales; 25–pyramides renales; 26–v. interlobaris; 27–a. interlobaris renis; 28–basis pyramidis; 29–aa. Arcuatae; 30–vv. inter lobulares; 31–aa. Interlobulares; 32–glomeruli; 33–rr. Capsulares; 34–vv. stellatae; 35–pars radiata.

Demak, kapsula bo‘shlig‘ida qon tomirli koptokchadan filtrlanish yo‘li bilan hosil bo‘lgan birlamchi siydik ushbu ultrafiltrat oqsillari bo‘lmagan qon plazmasiga tarkibi jihatidan yaqindir. Birlamchi siydik buyrak naychalaridan o‘tayotganda organizmga kerakli bo‘lgan suv, mineral tuzlar va boshqa kerakli moddalar qayta shimiladi, natijada haqiqiy siydik paydo bo‘ladi. Siydik piramida so‘rg‘ichni o‘rab turgan kichik kosachalar (calyces renalis minores) ga quyiladi. 8–9 ta kichik kosachalar o‘zaro qo‘shilib, 2–3 ta katta kosacha – calyces renalis majores ni, ular o‘zaro qo‘shilib, buyrak jomi – pelvis renalis ni hosil qiladi. Jom buyrak darvozasidan chiqishi bilan siydik yo‘liga davom etib, qovuqqa ochiladi.
B u y r a k t o p o g r a f i ya s i. Buyrakning orqa yuzasi qorin devoriga (muskullarga) va diafragmaga tegib turadi. Har ikkala buyrakning yuqori uchi buyrak usti bezi bilan qoplangan. O‘ng buyrakning old qismi tepadan jigarga, pastki qismi chambar ichakning o‘ng bukilmasiga yaqin turadi. Ichki qirg‘og‘iga esa o‘n ikki barmoq ichakning pastga tushuvchi qismi tegib turadi.
Chap buyrak old yuzasining tepa qismi me’da osti beziga, pastki qismi esa och va chambar ichakning chap bukilmasiga yondashib, buyrakning tashqi qirg‘og‘i esa taloqqa tegib turadi.