Neft
|
suyuq yoqilg’i, moylash yog’lari va boshqa mahsulotlar olishning yagona manbaidir. Neft va tabiiy gazni qazib olish va ularni qayta ishlash tehnologiyalarini takomillashishi, o’sishi halq hojaligi uchun zarur bolgan suniy tola, og’itlar, polimer moddalar, kauchuk va boshqa mahsulotlar bilan to’liq ta’minlashga olib bormoqda.
|
Neft
|
yerni juda chuqur qatlamidan (2000 m va undan ortiq) qazib olinadi. U moysimon, to’q qong’ir rangli suyuqlikdir. Uning rangi tarkibidagi smolasimon moddalarni miqdoriga, tuzilishiga bog’liqdir. Neft yopishqoq bolib zichligi suvni zichligidan kichikdir.
|
Neftni qismli (fraksion) tarkibi. Neft
|
bu qattiq va smolasimon organik moddalarning uglevodorodlarning erigan suyuq holdagi murakkab aralashmasidir. Bundan tashqari neft bilan birga chiquvchi gaz fazasidagi uglevodorodlar ham unda erigan bo’ladi.
|
S
|
birikmalari miqdori O’zbekiston neftida 3,2 – 6,3% gacha (Uch-Qizil) boradi.
|
Kerosin va gazoyl
|
fraksiyasida → bi va trisiklik uglevodorodlar bor.
Neftni haydashda 350°C dan yuqorida chiquvchi fraksiya tarkibi kam o’rganilgan. Bunda molekulyar og’irligi 300-1000 bolgan moddalar haydaladi.
|
Neftni S-li birikmalari
|
yaqin vaqtgaia qazib olinadigan neftlar S birikmalari kam saqlovii bolib hisoblanardi. Lekin hoznrgi kunda olinayotgan neftning 2G’3 qismi S birikmalarini saqlovchidir.
|
Tiofan
|
suyuq bo’lib, 121°C da qaynaydi, o’tkir qo’lansa, hidli. Termik chidamli bo’lib, metallar bilan reaksiyaga kirishmaydi. 20 ga yaqin a’zolari olingan.
|
Tiofen
|
1883 yilda toshkomir smolasida aniqlangan
|
Asfaltenlar
|
neft tarkibiga kiruvchi yuqori molekulali birikmalardir. Ular kukunsimon, qora rangda. Molekula og’irligi 2000, zichligi 1 dan yuqori.
|
Neftni haydash
|
bu uning tarkibiga kiruvchi uglevodorodlarni qaynash temperaturasigacha qizdirib bug’ holatiga o’tkazib, yana sovutish bilan kondensatlashdan iboratdir.
|
Suyuq va bug’ fazadagi moddalarni qarama
|
qarshi harakatlanishi natijasida qaynash haroratlari turlicha bo’lgan komponentlarni suyuqliklardan diffuziya jarayoni orqali hosil bo’lishi – rektifikasiya deyiladi.
|
Termik kreking
|
kimyoviy jarayon bo’lib, yuqori temperatura va bosim ta’sirida, ma’lum τ ichida boradi. Bunda uglevodorodlar bir vaqtni o’zida, parchalanish, boshqa guruhga o’tish, zichlanish kabi reaksiyalar burishi mumkin.
|
Piroliz
|
asosan – gaz holatdagi to’yinmagan uglevodorodlar, metilen, etilenni olishda ishlatiladi.
|
Etilen
|
sintetik kauchuk, etil spirti va boshqa organik moddalar olishda ishlatiladi.
|
Alkanlar
|
Alkanlar uchun C―C bog’ni uzilishi bilan qoldiqlarni toyintirishi va gidroizomerlashi harakterlidir:
|
Aromatik uglevodorodlar
|
Bu hildagi uglevodorodlar uchun dealkillash va benzol yadrosini gidrirlanishi reaksiyalari hosdir. Natijada bu vaqtda hosil boluvchi naften uglevodorodlari yuqorida keltirilgan reaksiyalarga kirishadi. Benzol halqasini 300°C dan yuqorida gidrirlanishi musbat ishorali ΔG qiymati bilan harakterlanadi.
|
Tabiiy gaz
|
bu nefti bo’lmagan toza uglevodorod gazi.
|
Yulovchi gaz
|
neft bilan birga chiquvchi gaz. Chuqurlikda va katta bosimda gazlar neftda erigan bo’ladi.
|
Gazokondensat
|
chuqurlikda gaz suyuq neft uglevodorodlari bilan to’yingan boladi. Yuzaga chiqishi bilan suyuq faza gaz fazasidan oson ajraladi.
|
Tabiiy gazlar
|
asosan past molekulali parafin uglevodorodlaridan tashkil topgan. Ularda yuqori molekulali uglevodorodlar bo’lmaganligi sababli ular quruq gaz guruhiga kiradi.
|
Gazokondensatlar
|
tarkibida ko’p miqdorda metan, hamda neftni benzin, kerosin, ayrim holatlarda dizel fraksiyasiga kiruvchi yuqori molekulali uglevodorodlar bo’ladi.
|
Absorbsiya
|
gaz aralashmasidagi propilendan pentangacha bo’lgan fraksiyalarni ajratib olish uchun ishlatiladi. Ajralayotgan qismda etan va etilen ham uchrashi mumkin.
|
Detonasiya
|
bu vaqtda yoqilg’ini yonishi natijasida alanga tezligi 2000-2500 mG’s (35mG’s o’rniga) tashkil etadi. Dvigatelda shovqin (stuk) va chala yongan gazlar ajralib chiqadi.
|
Etalon yoqilg’ilari
|
kam detonasiyaga uchraydigan izooktan (2,2,4-trimetilpentan), oktan soni 100 ga teng, ham ko’p detonasiyaga uchraydigan oktan soni 0 bo’lgan geptandir.
|
Oktan soni deb
|
detonasiyaga nisbatan chidamlilik ko’rsatkichiga aytiladi.
|
Antidetonator
|
metilsiklopetadientrikarbonil marganes (CO)3 MnC5N4CN3 (MSTM): 1 kg ga 0,05 – 0,25 gramgacha qo’shiladi
|
