Buxoro muhandislik-texnologiya instituti

Shakar ishlab chiqarish tarixi. 
SHakar kristall xolatda XII asrda olingan. Bu davrlarda uni narxi juda qimmat 
bo‗lgan va kumushni narxi bilan bir xil bo‗lgan. 

---

253 
 
XVIII asrga kelib unga bo‗lgan talab oshib ketgan va sanoat miqyosida ishlab 
chiqarila  boshlangan.  Bu  davrga  kelib  vakuum  apparatlar,  bug‗latuvchi  apparatlar, 
filtr-presslar, sentrifuga, quritish apparatlari va qadoqlovchi mashinalar yaratilgan. 
Xozir dunyoda shakar kamishdan va qand lavlagidan shakar ishlab chiqaruvchi 
korxonalar mavjud. Shulardan asosiy qismi Evropadagi korxonalarga to‗g‗ri keladi. 
Jaxonda  taxminan  bir  yilda  120-124  mln.tonna  shakar  ishlab  chiqariladi.  Uni 
60% shakarkamish va 40% qand lavlagi shakariga to‗g‗ri keladi. 
Bijg‗ish  deganda  organik  moddalarni  mikroorganizm  fermentlari  yordamida 
modda almashinuv jarayoniga aytiladi.  
Bijg‗ish  sanoatini  ayniqsa  spirt  ishlab  chiqarish  korxonalarining  xom  ashyo 
bazasi  juda  kengdir.  Yaqin  kunlargacha  spirtni  faqat  o‗simlik  oziq  –  ovqat  xom 
ashyosidan  kartoshka,  lavlagi  don  ekinlari  va  qand  lavlagi  chiqindisi  bo‗lgan 
melassadan  ishlab  chiqarilgan.  Xozirgi  kunga  kelib,  ko‗pchilik  oziq  -ovqat  xom 
ashyosi  o‗rnini  nooziqaviy  bo‗lgan  (yog‗ochsozlik  sulfit-sellyuloza  ishlab  chiqish 
sanoatini  chiqindilari)  xom  ashyolari  egallamoqda.  Tarkibida  etilen  gazlari  bor 
birikmalardan sintetik sun‘iy spirt ishlab chiqarish yo‗lga qo‗yilgan. 
Quyida  bijg‗ish  sanoatining  asosiy  bo‗lgan  ba‘zi  xom  ashyolarga  tavsif  berib 
o‗tilgan: 
Uzum.
 ma‘lumotlarga ko‗ra uzumni vatani bo‗lib, Kavkazni janubiy tumanlari 
va  O‗rta  Osiyo,  shu  bilan  birga  Sharq  mamlakatlari  (Eron,  Afg‗oniston,  Xitoyni 
sharqiy qismi) xisoblanadi. 
Bundan  5-7  ming  ilgari  uzum  Kavkazda,  O‗rta  Osiyoda,  Suriyada  va  Misrda 
etishtirilgan. 
3 ming yil ilgari uzumchilik Gretsiyada rivoj topgan. O‗rta Er dengizi bo‗ylab, 
Italiyaga  va  keyinroq  Fransiyaga  tarqalgan.  Keyinchalik  XV-XIX  asrlarda 
uzumchilik butun dunyoga tarqalgan. 
Uzum  bijg‗ish  sanoati  asosiy  xom  ashyosi  bo‗lib,  sanoat  miqyosida  yangi 
so‗ligan va quritilgan holda ishlatiladi. Uzumdan alkogoli va alkogolsiz mahsulotlar 
ishlab chiqariladi. Bunday mahsulotlarga sharbat, konsentratlar va sharoblar (xo‗rraki 

---

254 
 
xushbo‗yli,  quvvatlangan,  jilvali)  spirt,  konyak  (brendi)  aroq  kabilarni  kiritish 
mumkin. Uzum sharoblari sharbatlarni spirtli bijg‗ish yo‗li bilan uzumdan olinadi.  
Qand  lavlagi  – 
shakar  olish  uchun  ekiladigan  eng  ahamiyatli  texnika  ekini 
xisoblanadi. Lavlagining ildiz mevasi 15-20% gacha qand moddasiga ega bo‗lib, oq 
kristallsimon  shakar  olish  uchun  xom  ashyo  sanaladi.  MDX  davlatlarida  lavlagi 
ekiladigan maydonlar juda katta bo‗lib ular asosan Ukraina Maldoviya Rossiyaning 
markaziy  qoratuproq  zonalariga  to‗g‗ri  keladi.  Qozog‗iston  Qirg‗iziston,  Gruziyada 
ham  qand  lavlagini  korxonada  qayta  ishlaganda  melassa  degan  yarim  tayyor 
mahsulot hamda chiqit sifatida jom olinadi. Melassadan spirt olishda foydalaniladi. 
Kartoshka  -
  kartoshka  ituzumdoshlar  oilasiga  mansub  bo‗lib  ekiladigan  bir 
yillik  o‗simlik.  Vatani  –  Janubiy  Amerika.  Kartoshka  tugunagi  eng  muhim  oziq  - 
ovqat mahsuloti bo‗lib nonbop dondan keyin ikkinchi o‗rinni egallaydi. Tugunagidan 
sanoatda kraxmal spirt, patoka olinadi. 
Bug‘doy-
  boshoqdoshlar  oilasiga  mansub  o‗simliklar  turkumi,  eng  muhim 
oziq- ovqat o‗simligi. Bug‗doy donidan, kraxmal spirt va boshqa mahsulotlar  ishlab 
chiqariladi.  
Makkajo‘xori-
  boshoqdoshlar  oilasiga  mansub,  chetdan  changlanuvchi  bir 
yillik  o‗simlik.  Donida  60-65%  kraxmal  bor.  Undan  spirt  kraxmal  va  yorma 
tayyorlanadi. 
Bijg‗ish  sanoati  korxonalarining  tavsifi  oxirgi  mahsulotga  qarab  farqlanadi, 
shuningdek  qayta  ishlanayotgan  xom  ashyolar  va  ayniqsa  mikroorganizm  turlariga 
qarab ularning ferment sistemasiga va kimyoviy qayta ishlanishiga bog‗liq. Hamma 
farqlar va o‗zgarishlar texnologik jarayonlarning asosini tashkil etadi. 
Bijg‗ish maxsulotlari ishlab chiqarish korxonalari asosan 3 guruxga bo‗linadi. 
1.
 
Achitqilarni  qo‗llashga  asoslangan  ishlab  chiqarish  (etil  spirt,  glitserin, 
xamirturush, achitqi emi, sharob, pivo va kvas)  
2.
 
Bakteriyalarni  qo‗llashga  asoslangan  ishlab  chiqarish  (organik 
erituvchilar  –  atseton  va  butil  spirti,  uksus,  sut  kislotasi,  moy  kislotasi,  propion 
kislota).  

---

255 
 
3.
 
Mog‗or  zambrug‗larni  qo‗llashga  asoslangan  ishlab  chiqarish  (limon, 
glyukon va fumar kislotalar).