Buxoro davlat universiteti umumiy va noorganik kimyo

1.3. Organik va noorganik bo’yoqlar.

Bo’yoq-bu shaffof bo’lmagan qattiq moddaga aylanadigan yupqa qatlam bilan substratga surtish uchun mo’ljallangan qobiliyatli yoki mastik birikma. Bo’yoq himoya qilish, bezash yoki aniqlash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari har qanday funktsional maqsadni bajarish uchun, masalan sirtdagi nosimmetrikliklarni yashirish yoki maskalash, o’zgartirish va HK. Pigmentlar va bo’yoqlar har xil moddalarga rang berish uchun ishlatiladi va tarix boshidanoq odamlar uchun muhim bo’lgan. Ularning orasidagi farq shundaki, bo’yoqlar substratda eriydi va shuning uchun molekulyar darajada tarqaladi, pigmentlar esa erimaydi va zarrachalar shaklida tarqaladi. Bo’yoqlar oddiy pigmentlarga qaraganda yorqinroq rang beradi, lekin ular kamroq yorug’likka chidamli va kamroq bardoshlidir (Rothon 2012).Pigmentlar rangli, rangsiz yoki rangsiz organik yoki noorganik kelib chiqadigan lyuminestsent zarralar. Pigmentlar organik yoki noorganik qattiq moddalarning rangli, rangsiz yoki lyuminestsent zarralari bo’lib, ular odatda ular kiritilgan modda yoki muhitda erimaydi va asosan kimyoviy ta’sirga duchor bo’lmaydi. Ular yorug’likni tanlab olish va/yoki tarqatish orqali tashqi ko’rinishini o’zgartiradilar.

Organik va noorganik pigment kukunlari Boshqa tomondan, bo’yoqlar rangli moddalar bo’lib, ular qo’llash jarayonida eriydi yoki eritmaga o’tadi va yorug’likni tanlab singdirish orqali rang beradi. Bo’yoqlardan farqli o’laroq, ularning rang xususiyatlari deyarli faqat pigmentlarning xususiyatlari ularning zarralarining fizik xususiyatlariga ham bog’liq.
Tarixdan oldingi davrlardan beri odam noorganik tuzlar yoki o’simlik, hayvon va mineral kelib chiqadigan tabiiy pigmentlardan foydalangan holda kundalik foydalanish buyumlarini bo’yashni yaxshi ko’rar edi. Bo’yoqlar deb nomlanuvchi bu bo’yoqlar matolar, teri, plastmassa, qog’oz, oziq-ovqat, kosmetika va boshqalarni bo’yash, siyoh va badiiy bo’yoqlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan kimyoviy birikmalardir. Sintetik bo’yoqlar neft birikmalariga asoslangan, tabiiy bo’yoqlar esa o’simliklar, hayvonlar va minerallardan olinadi (Singh va Bharati 2014). Bo’yoqlar odatda pigmentlar va bo’yoqlar sifatida tushuniladi. Pigmentlar asosan noorganik tuzlar va oksidlarga, masalan, temir va xrom oksidlariga tegishli bo’lib, ular odatda qo’llash muhitida kristall yoki chang shaklida tarqaladi. Dispersiyaning rang xususiyatlari zarrachalar hajmiga va pigment shakliga bog’liq. Pigment bo’yoqlari yuqori quvvatli, issiqlikka chidamli, erituvchiga chidamli, yorug’likka chidamli va tez ko’chib o’tishga moyil. Boshqa tomondan, ular ishlov berish qiyin va yorqinligi va rang kuchi past bo’ladi. Bo’yoqlar (bo’yoqlar deb ham ataladi) shartli ravishda organik molekulalar sifatida tushuniladi, molekulyar sifatida eritiladi. Bo’yoqlarning rangini ularning molekulyar tuzilishi bilan bog’laydigan ko’plab nazariyalar mavjud. 1876 yilda nemis kimyogari Otto Vitt bo’yoqning rangi xromoforlar deb nomlanuvchi bir nechta aloqalarni o’z ichiga olgan ba’zi guruhlarga bog’liqligini kuzatdi.
B
o’yoqning rangi xromoforlar deb nomlanuvchi bir nechta aloqalarni o’z ichiga olgan ma’lum guruhlarga bog’liq. Xromoforlarga misollar nitroguruh (- NO2), nitrozoguruh (- NO), karbonil guruhi (-CO-), etilen aloqasi (-C \ u003d C), asetilen aloqasi va boshqalar. Sonining ko’payishi bilan bo’yoqdagi xromoforlar ko’payadi, bo’yoqning rangi ham chuqurlashadi [17-21].

U shuningdek, rangni chuqurlashtirish uchun nafaqat xromoforlar mas’ul ekanligini, balki o’z-o’zidan harakat qilmaydigan ba’zi guruhlar mavjudligini ham kuzatd. Xromofora, ammo ularning mavjudligi bo’yoq rangini chuqurlashtiradi. Bular Guruhlar auksoxromlar deb nomlanadi. Auksoxromlarga misollar-OH, NH2, - NHR, - NR2, X (Cl, Br yoki I), COOH. 1,3-dinitronaftalin (rasm. 1) och sariq rangga ega.
Sariq, ammo bo’yoq Martius sariq (2,4-dinitro-1 – naftol) to’q sariq-qizil rangga ega. (rasm. 2) [17-21]. Bu erda-OH guruhi avtoxrom vazifasini bajaradi, chunki uning mavjudligi 1,3-Dinitronaftalinning rangini kuchaytiradi. Rangning kelib chiqishini tushuntirish uchun valentlik bog’lanish nazariyasi (TVS) va orbitallarning molekulyar nazariyasi (XMT). Bizning davrimizda rangning kelib chiqishini tushuntirish uchun valentlik bog’lanish nazariyasi (TVS) va molekulyar orbitallar nazariyasi (TMO) taklif qilingan. O’rtasidagi sezilarli farq VBT va MOT shundan iboratki, vbtda elektronlar juft bo’lib, elektronlar alohida ko’rib chiqiladi [17-22].
Bo’yoqlarning kimyoviy nomlari juda murakkab, shuning uchun savdo nomlari ko’proq mashhur. Ularning kimyoviy nomlari o’rniga mashhur. Qadim zamonlardan beri odamlar harakat qilishgan. Kiyimlaringizni va boshqa narsalarni bo’yash uchun o’simliklardan va boshqa tabiiy manbalardan bo’yoqlarni ajratib oling. Bunday bo’yoqlar tabiiy bo’yoqlar deb nomlanadi. Indigo va alizarin tabiiy bo’yoqlarning ikkita namunasidir. Tabiiy bo’yoqlar juda kam rang va soyalarga ega bo’lganligi sababli, hozirgi vaqtda ishlatiladigan bo’yoqlarning aksariyati bir nechta rang va soyalarga ega bo’lgan sintetik bo’yoqlardir. Deyarli barcha sintetik bo’yoqlar aromatik bo’lib, ko’mir smolasidan olinadi [22]. Shuning uchun sintetik bo’yoqlar ko’mir qatroni deb ham ataladi. Bo’yoqlarni quyidagi mezonlarga ko’ra tasniflash mumkin. Kislota bo’yoqlari: sulfoksidli (-SO3H)o’z ichiga olgan azo bo’yoqlarning natriy tuzlari va karboksilik kislotalar guruhlari (- COOH) kislotali bo’yoqlar deb ataladi. Bo’yash uchun ushbu bo’yoqlardan tayyorlangan mato ushbu bo’yoqlarning kislotali eritmasidan foydalanadi. Ular bo’lishi mumkin. Jun, ipak, neylon va poliuretan tolalarini bo’yash uchun ishlatiladi. Kislota yaqinligi polikaprolaktada mavjud bo’lgan erkin amin guruhiga protonatsiya yuqori bo’lganligi sababli neylon uchun bo’yoqlar juda yuqori. Polikaprolaktam tolalarida mavjud bo’lgan guruhlar. Apelsin-I (rasm. 3), apelsin-II,
Metil apelsin va Kongo qizil bunga ba’zi misollardir [22, 23]. To’q sariq i va to’q sariq II bo’yoqlarni diazotlanganni birlashtirish orqali olish mumkin.

Diazotlangan-sulfonik β-naftol sulfanil kislota natriy tuzi apelsin rangni hosil qiladi.

II.Asosiy bo’yoqlar: amino o’z ichiga olgan rangli asoslarning tuzlari bo’lgan bo’yoqlar yoki dialkilamino guruhi avtoxrom sifatida asosiy bo’yoqlar sifatida tanilgan. Bularga quyidagilar kiradi
Trifenilmetan va azo bo’yoqlari. O’zgartirilgan neylon va poliesterlarni bo’yash mumkinUshbu bo’yoqlar bilan [22, 23]. Asosiy bo’yoqlarga anilin misol bo’la oladi.
Sariq (4-rasm), sariyog ‘ sariq (5-rasm) va xrizodin G (6-rasm).
III.To’g’ridan-to’g’ri yoki asosli bo’yoqlar: ular suvda eriydigan bo’yoqlardir, shuning uchun ular bo’lishi mumkin
Ular to’g’ridan-to’g’ri matoga qo’llanilishi mumkin [22, 23]. Kongo qizil va Martius sariq
(7-rasm) bunday bo’yoqlarning ikkita namunasidir.
IV.Dispers bo’yoqlar: ular suvda erimaydigan bo’yoqlar bo’lib, ular matoga qo’llaniladi
Kabi ba’zi bir stabillashtiruvchi vosita mavjudligida dispersiya shakliFenol, krezol yoki benzoik kislota. Tarqalgan bo’yoqlarning ikkita misoliCelliton fast pink b va Celliton fast blue b [22,

V. elyaf uchun reaktiv bo’yoqlar: ushbu bo’yoqlar bir-biriga bog’langan reaktiv guruhni o’z ichiga oladi

To’g’ridan-to’g’ri gidroksil yoki aminoguruh tolasi bilan. Chunki bu holda tola va bo’yoq o’rtasida doimiy hosil bo’ladi
Bu holda tola va bo’yoq o’rtasida aloqa hosil bo’ladi, shuning uchun rang bo’yalgan
Mato juda tez va uzoq vaqt [22, 23].
VI.Erimaydigan azo bo’yoqlari yoki erimaydigan azo bo’yoqlari: ular umumiy miqdorning taxminan 60% ni tashkil qiladi
İshlatilgan bo’yoqlar. Ushbu bo’yoqlar fenollar, naftollarni birlashtirish orqali olinadi,
Arilaminov, aminofenollar. Ushbu bo’yoqlar faqat mato yuzasida adsorbsiyalanadi.
Matolar, bu bo’yoq bilan bo’yash unchalik tez emas. Ular binoni uchun ishlatilishi mumkin
Tsellyuloza, ipak, neylon va teri [22, 23]. Para-qizil (8-rasm) bunga misoldir
Ushbu turdagi bo’yoqlar. Bo’yoq bug ‘ – qizil (rasm. 8) quyidagicha tayyorlanishi mumkin:

Ushbu bo’yoqlar oziq-ovqat, kosmetika, dori-darmonlarda va indikator sifatida ham qo’llaniladi

Kimyoviy tahlilda.
VII.Chana bo’yoqlari: chana bo’yoqlari suvda erimaydi, shuning uchun ularni to’g’ridan-to’g’ri ishlatish mumkin emas. Bo’yash ularni birinchi navbatda eruvchan rangsiz shaklga keltiriladi (leykoform) yordamida
K
amaytiruvchi vosita, masalan, natriy gidrosulfitning gidroksidi eritmasi. Bunday sharoitda leykoform tsellyulozaga yaqin bo’ladi. Tsellyuloza tolalariga [22, 23]. Shuning uchun bu bo’yoqlar asosan paxta tolasini bo’yash uchun ishlatiladi. Idish bo’yog’iga indigo misol bo’la oladi (9-rasm).