Buxoro davlat universiteti umumiy va noorganik kimyo

II BOB Amaliy qism .
2
.1. Tadqiqot ob’ektlari. Aralash tolali matolarni bo’yash jarayonida ob’ektlar aralash tolali matolar organik va noorganik bo’yoqlar pigmentlar hhisoblanadi.Tabiiy paxta tolasi o’rtacha 96 % sellyuloza va 4 % turli tabiiy yo’ldosh moddalaridan tashkil topgan, undan tashqari matoni tayyorlash davomida mexanik texnologiya jarayonlarini osonlashtirish maqsadida iplarni yigirishda moylovchi moddalar bilan ishlov beriladi va mato to’qishdan oldin tanda iplari oxorlanadi. Shunday qilib, qaynatishdan maqsad matoni chiqindilardan tozalash va unga kapillyarlik berishdir. Aralashma matolarga pardoz berish texnologiyasini yaratish sharoitini tanlashda kimyoviy moddalarga eng ta’sirchan tashkil etuvchi xossalari nazarda tutiladi. Paxta va ipak aralashma matodagi ipak iplari ishqoriy ishlovlarga chidamsiz bo’lganligi sababli bunday agent sifatida natriy karbonat tanladik. Tajribalarda bo’yash va gul bosishga tayyorlash eritmasidagi soda konstentratsiyasini matoning kapillyarligiga ta’siri o’rganildi. Natriy karbonat miqdori quyidagicha tanlandi, g/l: 2, 6, 10, 14; SAM miqdori o’zgarmas 2 g/l, T =950 C, qaynatish vaqti 60 min tashkil etdi. Olingan natijalar 3.1-rasmda keltirildi. Kapillyarlik matoning tanda iplari Yo’nalishida o’lchandi. Izоh: b.m. –C= Na2CO3 – 3g/l, 3.1– rаsm. Aralash tolalar kapilyarligining Na2CO3 konsentratsiyasiga Bog’liqligi 1 – pаxtа + nitrоn; 2 – Pаxtа; 3 – Pаxtа + ipak, 4- ipak+nitron. Olingan natijalarni tahlili asosida qaynatish eritmasidagi soda miqdorini 5 g/l Qilib tanladik, chunki bunda o’rganilgan SAM li eritmalari ta’sirida yetarli Darajadan ortiq kapillyarlikka erishildi. Keyingi tajribalarda o’zgarmas 5 g/l li Soda olib, SAM (metaupon, sulfonol) konstentrastiyasini mato oqligiga ta’siri O’rganildi.Olingan natijalarni tahlili asosida qaynatish eritmasidagi soda miqdorini 5 g/l Qilib tanladik, chunki bunda o’rganilgan SAM li eritmalari ta’sirida yetarli Darajadan ortiq kapillyarlikka erishildi. Keyingi tajribalarda o’zgarmas 5 g/l li Soda olib, SAM (metaupon, sulfonol) konstentrastiyasini mato oqligiga ta’sir O’rganildi.

Pigmentlar bilan gul bosish gul bosish bo’yog’ini tayyorlashda fizik-kimyoviy xususiyatlari alohida etiborga olib, barcha tashkil etuvchi moddalar

ketma-ket qo’shilib, aralashtiriladi. Katalizator esa bo’yoqni ishlatish
oldidan qo’shiladi. Pigment bilan gul bosish bog’lovchilar ishtirokida turli
usullar bilan amalga oshiriladi. Bo’yoq tarkibida pigment, bog’lovch quyultiruvchi hamda stabilizatorlar va katalizatorlar bo’ladi. Bo’yoq
tarkibida plyonka, to’r hosil qiluvchilar va quyultiruvchilarning bo’lishi
hamda gul bosib termoishlov berilgach, matoning yuvilmasligi yuzasining
dag’allashishiga olib keladi. Shuning uchun quyuqlovchini tanlashga
alohida ahamiyat beriladi: masalan, bu muammoni hal qilish uchun: a)
emulsion quyultiruvchi ishlatish; ) yuqori quyuqlash qobiliyatiga ega
bo’lgan polimerlar tanlash lozim.
Emulsion quyultiruvchilar ikki turda bo’ladi: 1) ―suv moyda‖:
(―Interkemikl‖) va impralak (―Frankolor‖); 2) ―moy suvda‖: orema,
oremazin,mikrofiks (Siba), akramin (Bayer), xelezarin (Basf ), imperon
(Xyoxst). Bu firmalarda kerakli bog’lovchilarni ham xuddi shu nomlar
bilan ishlab chiqariladi.
Emulsion quyultiruvchilarning kamchiligi ular portlovchi va yonuvchan
bo’ladi. Bundan tashqari, emulsion quyultiruvchining moy qismi uayt
spirti, ya’ni og’ir benzin bo’lib, uning bug’lari havoni zaharlaydi, juda ko’p
miqdorda sarf qilinadi, 800g/kg. Yarim emulsion quyultiruvchilar ham
ishlatiladi. Emulsion quyultiruvchilarninig tiksotroplik xususiyati juda
yuqori bo’lgani sababli gul chegara chizig’i aniq chiqadi va bo’yoq mato
ichiga juda chuqur kirishmaydi. Emulsion quyultiruvchilar o’rnini
bosadigan akril va malein kislota miqdordagi ko’ndalang bog’lanishlar
bilan bog’langan turidir. Bu quyultiruvchining tarkibida ko’p miqdorda
COOH – guruhlarning borligi va polimer o’lchamining o’ziga xos
miqdorda bo’lishi yuqori quyuqlashtirish qobilyatini ta’minlaydi.
Quyultiruvchining yaxshi oquvchanligi polimer zanjirining konformatsion
xususiyati, ya’ni globula hosil qilishi va yoyilishidadir. Tiksotroplik
xossasi ko’ndalang bog’lar mavjudligi tufaylidir. Bunday quyultiruvchilar
gelzarinlar (Basf)
nomi bilan ishlab chiqariladi. Akrilatli
quyultiruvchilarning elektrolitga yuqori ta’sirchanligi ularning kamchiligi
hisoblanadi. Gul bosish bo’yog’i tarkiblari, g/kg:
pigment quyultiruvchi hamda stabilizatorlar va katalizatorlar bo’ladi. Bo’yoq

tarkibida plyonka, to’r hosil qiluvchilar va quyultiruvchilarning bo’lishi

hamda gul bosib termoishlov berilgach, matoning yuvilmasligi yuzasining

dag’allashishiga olib keladi. Shuning uchun quyuqlovchini tanlashga

alohida ahamiyat beriladi: masalan, bu muammoni hal qilish uchun: a)

emulsion quyultiruvchi ishlatish; ) yuqori quyuqlash qobiliyatiga ega

bo’lgan polimerlar tanlash lozim.

Emulsion quyultiruvchilar ikki turda bo’ladi: 1) ―suv moyda‖:

(―Interkemikl‖) va impralak (―Frankolor‖); 2) ―moy suvda‖: orema,

Oremazin,mikrofiks (Siba), akramin (Bayer), xelezarin (Basf ), imperon

(Xyoxst). Bu firmalarda kerakli bog’lovchilarni ham xuddi shu nomlar

Bilan ishlab chiqariladi.

Emulsion quyultiruvchilarning kamchiligi ular portlovchi va yonuvchan

Bo’ladi. Bundan tashqari, emulsion quyultiruvchining moy qismi uayt

Spirti, ya’ni og’ir benzin bo’lib, uning bug’lari havoni zaharlaydi, juda ko’p

Miqdorda sarf qilinadi, 800g/kg. Yarim emulsion quyultiruvchilar ham

İshlatiladi. Emulsion quyultiruvchilarninig tiksotroplik xususiyati juda

Yuqori bo’lgani sababli gul chegara chizig’i aniq chiqadi va bo’yoq mato

İchiga juda chuqur kirishmaydi. Emulsion quyultiruvchilar o’rnini

Bosadigan akril va malein kislota miqdordagi ko’ndalang bog’lanishlar

Bilan bog’langan turidir. Bu quyultiruvchining tarkibida ko’p miqdorda

COOH – guruhlarning borligi va polimer o’lchamining o’ziga xos

Miqdorda bo’lishi yuqori quyuqlashtirish qobilyatini ta’minlaydi.

Quyultiruvchining yaxshi oquvchanligi polimer zanjirining konformatsion

Xususiyati, ya’ni globula hosil qilishi va yoyilishidadir. Tiksotroplik

Xossasi ko’ndalang bog’lar mavjudligi tufaylidir. Bunday quyultiruvchilar

Gelzarinlar (Basf)

Nomi bilan ishlab chiqariladi. Akrilatli

Quyultiruvchilarning elektrolitga yuqori ta’sirchanligi ularning kamchiligi

Hisoblanadi. Gul bosish bo’yog’i tarkiblari, g/kg:

akramin VS (bog’lovchi) 150

Quyultiruvchi X
metazin 75-100
katalizator
25
jami:
1000
Gul bosib quritilgach, termoishlov (1300C dan yuqorida, 5 min)
paytida emulsion quyultiruvchining tashkil etuvchilari uchib ketadi. Shu
sababli yuvishga hojat qolmaydi. Benzinsiz pigmentli gul bosish usuli
yaratilgan, bunda uch komponentli akril kislota hosilalarining sopolimerlari
ishlatiladi. Bu moddalar ham bo’yoq tarkibidagi polifunksional moddalar
va sellyuloza makromolekulalari bilan kimyoviy o’zaro ta’sirga kirishadi.
Pigmentlar yordamida ajoyib rangdor oltin va kumushsimon gullar
hosil qilish mumkin. Pigmentlarning kamchiligi: quruq va namli
ishqalanishga ranglar, ayniqsa, to’q ranglarda mustahkam emas.

.1. Dispers bo’yovchi moddalar bilan gul bosish

Dispers bo’yovchi moddalar poliefir va atsetat tolali matolarga,
nitron va kamroq poliamid tolali matolarga gul bosishda ishlatiladi. Gul
bosish uchun nurbardoshligi yuqori va harorat ta’siriga chidamli bo’yovchi
moddalar ishlatiladi. Gul bosish texnologiyasi:
gul bosish quritishbo’yovchi moddani tolaga bog’lanish yuvish
quritish jarayonlaridan iborat. Gul bosish bo’yog’i tarkibi tola turiga va
rang singdirish usuliga bog’liqdir. Masalan, asetat tolali materiallar uchun
quyidagi tarkiblar ishlatiladi.
Quyultiruvchi sifatida natriy alginat, karboksimetilselluloza, tragant va
ularning aralashmasi ishlatiladi. Poliefir, poliamid va triatsetat tolalariga
gul bosilganda bo’yoq tarkibiga tola massasiga nisbatan 0,3-2% miqdorida
intensifikator (benzoy, salitsil kislota, xlor) .
3.4. Yakunlovchi pardozlash jarayonining bosqichlari
Tayyor mahsulotning uzoq muddat xizmat qilishi, ko’rkam va bejirim
bo’lishi, o’z shaklini uzoq muddat saqlay olishi kabi sifatlarini
ishlatiladigan to’qimachilik materiallarining xossalari belgilaydi, o’z
navbatida to’qimachilik materiallarining sifati, tashqi ko’rinishi va
xossalarini yakunlovchi pardozlash belgilaydi. Oxirgi pardozlash shunday
texnologik jarayonlar yig’indisidan iboratki, unda to`qimachilik
mahsulotlarning, sifatini yaxshilash uchun tashqi chiroyli tovar ko`rinishi
berish, standartga mos en berish, istemolchini didini ta`minlash va boshqa
ba`zi xususiyat berish kabi jarayonlar bajariladi.
To`qimachilik mahsulotlari kerakli texnologik bosqichlardan o`tgandan
keyin, oxirgi pardozlash jarayoniga o`tadi. Bu yerda to`qimachilik
mahsulotlarini tayyorlash tugatilib rasmiylashtiriladi.
Oxirgi pardozlash jarayonida matoga turli xususiyat (ipakdek
tovlanish, yaltillash, yumshoq vors berish va h.k) berib, yaxshi fazilatlarga
ega bo`ladi. Sellyuloza tolasidan tayyorlangan matoga kam
g’ijimlanadigan va suvga kirishmaydigan xususiyat beriladi. Sintetik tolalarda tayyorlangan matolarni antistatik mahsulotlar bilan ishlov
beriladi.
To`qimachilik matolariga oxirgi pardozlashda beriladigan
xususiyatlarning ko`pligi sababli bajariladigan jarayonlar ikki guruhga
bo`linadi: fizika-mexanikaviy va kimyoviy.
Fizika-mexanikaviy jarayonga qirqish, pat berish, enni kengaytirish,
dazmollash, presslash va boshqalar kiradi.
Yakunlovchi pardoz berish uchun ishlatiladigan jarayonlarni
barchasini ikki xilga bo`lish mumkin:
1. Mexanik yakunlovchi pardoz jarayonlari
2. Kimyoviy yakunlovchi pardoz jarayonlari
Kimyoviy yakunlovchi pardoz berish jarayoniga quyidagilar kiradi:
1. G’ijimlanishga qarshi pardoz
2. Kirishishga qarshi pardoz.
3. Olovga chidamlilik uchun pardoz
4. Suvni itaruvchi pardoz
5. Ifloslanishga qarshi pardoz va boshqalar.
Ana shu kimyoviy pardoz berish uchun ishlatiladigan moddalarning
umumiy nomi appret deyiladi. Ushbu tadqiqotning maqsadi gul bosish bo’yog’i quyuqlovchilari sifatidagi

OAJ Navoiyazot kombinatida ishlab chiqariladigan sintetik akril polimerlar va

Karboksimetilkraxmal (KMK) effektivligi va yaroqliligiga baho berish edi va

Ular asosida aktiv bo’yoqlar uchun iqtisodiy samarali past konsentratsiyali

Quyuqlashtiruvchilar tarkibini ishlab chiqish hisoblanadi. [56]

Tadqiqot maqsadi, aralash quyuqlashtiruvchilarning pH muhitini o’rganish

Va taqqoslash hisoblanib, ular asosida gul bosish bo’yog’i shuningdek,

Pardozlangan matoning fizik-mexnik ko’rsatkichlarini o’rganish hisoblanadi.

Ishda tarkibida ishlab chiqarilgan monoxlortriazin bo’yoqlari ishlatiladi.Paxta

Tolali matolarga gul bosishda muhim rolni quyuqlovchilar va gul bosish

Bo’yog’ining pH i muhim rolni o’ynaydi. Bosma bo’yoq aktiv bo’yoq,

Quyultiruvchi, ludigol, mochevina, ishqoriy agent NaHCO3 ni aralashmasidan

İborat. Mochevina va NaHCO3 tola bilan bo’yoqni fiksatsiyasida muhit

Vazifasini bajaradi. Mochevinani bosma bo’yoqqa aktiv bo’yoqlarning

Eruvchanligini oshirish uchun qo’shiladi. Ludigol – kuchsiz oksidlovchi

Hisoblanadi va bosma bo’yoq tarkibiga zirelnik va hattoki, sellyuloza tolasi

Muhitini aktiv bo’yoqlarga destruktiv ta’sirini oldini olish uchun ishlatiladi.

Ishda aralash tolalar va bosma bo’yoqning pH muhiti shuningdek,

Pardozlangan matolarning fizik- mexanik xossalari (uzilishga, terga bo’lgan

Mustahkamlik, qattiqlik) o’rganildi. Quyuqlashtiruvchi aralashmalar asosida

Bosma bo’yoq qatori karboksimetilkraxmal (KMK), gidrolizlangan

Poliakrilonitril (K9 Uniflok), gidrolizlangan akrilemulsiyasi (GAE) va

Poliakriloamid (PAA). O’zini xususiyatini saqlagan holda bularning har biri

Aktiv bo’yoqlar bilan va shunday tarkibli aralashmalar noqulayliklarni yenga

Olish holatlari aniqlangan. Bosma bo’yoq pH i 10-10,5dan yuqori bo’lmasligi

Kerak.[57]

Paxta- nitron asosidagi matoga gul bosishda quyudagi quyultiruvchilarning pH

Ko’rsatkichlari aniqlandi (jadv.).

Jadval 3.9.

Quyultiruvchilar va bosma bo’yoqlarning рН ko’rsatkichining o’zgarishi

КМК- karboksimetilkraxmal; GАE-gidrolizlangan аkril emulsiyasi;
GIPAN- gidrolizlangan poliakrilonitril; PАА-poliakrilamid.
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, quyultiruvchining рН ko’rsatkichi
manuteks, КМК larda 8-8,5 ga teng. Bosma bo’yoqning рН miqdori 10-10,5.
КМК va аkrilаtlar asosidagi aralash quyultiruvchining pH ko’rsatkichi 8,5
quyuqlovchi va sintetik akrillar mochevina miqdorini va NaHCO3 ni ikki
marta kam sarflaydi hamda pardozlangan matolarning mustahkamligi va
fizik-mexanik ko’rsatkichlarini yaxshilashni ta’minlaydi[58]. Shundan kelib
chiqib, quyuqlovchilar aralashmasi asosida bosma bo’yoq yaratish
texnologiyasi ishlav chiqildi(3.5-rasm)
5- rasm. Quyultiruvchilar aralashmasi asosida bosma bo’yoq olish texnologiyasi

3.5.-rasmdan ko’rinib turibdiki, 1-reaktorda kraxmal va monoxlorsirka

Kislotasining Na tuzi bilan modifikasiyalanib 2-reaktorga solinadi. So’ngra

2- reaktorga sintetik akril polimerlari (GAE va uniflok) qo’shiladi. Ludigol

Va mochevina issiq suvda eritilib soda bilan aralshtiriladi. Tayyor aralashma

3-reaktorga sovutish uchun yuboriladi, so’ngra 4-reaktorda quyuqlovchi va

Bo’yovchi modda aralashtiriladi va gul bosish mashinasiga yuboriladi.

KMK va sintetik polimerlar asosida tayyorlangan quyuqlovchilar

Aralashmasi ho’l ishlovlarga bo’lgan bo’yoqlarning mustahkamligi va

Uzilishga bo’lgan mustahkamligini ta’minlaydi. Shunday usul bilan KMKuniflok-PAA va KMK-uniflok-GAE asosidagi quyultiruvchilar aralashmasi

Yaxshi bosma xususiyatlarga ega. U rang ajralishi, qattiqligi va bosma

Rasmlarning yuvilishga mustahkamligi an’anaviy ishlatiladigan

Quyultiruvchilar imprint va solvitozlar bo’lgan quyuqlashtiruvchilardan

O’tadi[59].

Ushbu ishning maqsadi, quyuqlashtiruvchi sifatida to’qimachilik yoki

Sanoat chiqindilaridan olinadigan GAE, uniflok va KMK ni dispers

Bo’yoqlar bilan paxta+nitron gazlamalarga gul bosish jarayonida tatqiq etish Hisoblanadi. Dispers bo’yoqlar boshqa barcha sinf bo`yoqlaridan farqli ravishda hosil bo’ladigan tasvirlarni, ayniqsa, yuvilish jarayoniga yuqori

barqarorlikni ta’minlovchi kovalent kimyoviy bog’lar hosil qilish yo’li bilan
tolali materiallar bilan o’zaro ta’sirlashadi. Bo’yoqning xarakteridan qat’iy
nazar gul bosishda ishlatiladigan bo’yoq qat’iy bir quyuqlikka ya’ni matoda
rasmlarning aniq konturlarini olish uchun kerak bo’ladigan va shu bilan
birga gul bosish vali gravyurasini yaxshi namlantiradigan bo’lishi kerak.
Bo’yoq gravyuraning shaklini oson qabul qilishi, undan oson ajralishi va
ma’lum deformatsiyalanish qobiliyatiga ega bo’lishi (bu ayniqsa, chiziqli
rasmlar uchun ahamiyatli) shart. Bo’yoq matoda oqib ketmasligi va
rasmning aniq konturlarini berishi kerak, shuningdek, matoning ichiga
singishi kerak. [60]
Yuqorida aytilganidek, quyuqlashtiruvchi – gul bosishda bo’yovchi
moddalarining asosiy komponentlaridan biri hisoblanadi. Ancha qimmat
quyuqlashtiruvchilar qatoriga o’simlik mahsulotlari, ayniqsa, kraxmal
(bug’doy, guruch, kartoshka) uning hosilalari (kraxmalning oddiy va
murakkab efirlari) va uning destruksiya mahsulotlari (dekstrin). Roj daraxti
mevasining uni va diara boshoqlari va uning hosilalari, alginatlar, o’simlik
kamedisi va tragantlar kiradi. Zamonaviy gul bosish texnologiyasida quruq
moddaning kam konsentratsiyasida ham gul bosish bo’yog’ining yuqori
qovushqoqligini ta’minlovchi maxsus quyuqlashtiruvchilar asosiy rol
o’ynaydi[61].(3.10-jadval 1010

2.