Buxoro davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti servis sohasi iqtisodiyoti kafedrasi

II bob O`zbekiston Respublikasida agrar munosabatlar taraqqiyoti.
2.1. Agrar islohotlar mohiyati va amalga oshirish sharoitlari.
Mamlakatimizda agrar-iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish natijasida qishloq xo’jaligida turlicha mulk shakllari, iqtisodiy subyektlarning turli-tumanligi bilan tavsiflanuvchi turli xil xo’jalik yuritish shakllari qaror topdi. Bular mulkning hissadorlik, ishlab chiqarish kooperativlari shaklida namoyon bo’luvchi jamoa, yollanma va o’z mehnatidan foydalanuvchi xususiy mulk shakllaridir. Ayni paytda sohadagi islohotlarning natijasi o’laroq, yangicha xo’jalik yuritish shakllari paydo bo’ldi. Bugungi kunda qishloq xo’jaligida mulkdorlarning mutlaqo yangi sinfi – fermerlar maydonga chiqdi va ularning qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishidagi o’rni tobora mustahkamlanib bormoqda.
Yerdan oqilona va samarali foydalanish ko’p jihatdan mamlakatda yuzaga kelgan yer munosabatlari orqali belgilanadi. Ular o’z navbatida yerga egalik qilish, undan foydalanish masalasida qishloqdagi tovar ishlab chiqaruvchilar va davlat hokimiyati organlarining barcha darajalaridagi ijtimoiy munosabatlarda namoyon bo’ladi. Respublikaning umumiy tuproq sharoitlari, relefi va boshqa o’ziga xosligi sharoitida mavjud yer resurslaridan samarali foydalanish barqaror hosil olish, yerni suv resurslari bilan ta‘minlash va mavjud suv resurslaridan oqilona foydalanish omillari bilan chambarchas bog’liqdir. Respublika bo’yicha sug’oriladigan yerlar maydoni umumiy ekin maydonining 98,2 % ni tashkil qiladi. Ushbu maydonni sug’orish uchun yiliga har bir gektarga o’rtacha 50 m3 ga yaqin suv sarflanadi. Suv resurslari taqchilligining kundan-kunga oshib borishi O’zbekiston iqtisodiyotining agrar sektorini rivojlantirishni chegaralovchi asosiy omil hisoblanadi. Bu birinchidan, kam suvdan yillar davrining boshlanishi, ikkinchidan, suv resurslarini taqsimlashda yuzaga kelgandavlatlararo muammolardan, uchinchidan, ularni xo’jasizlarcha ishlatishdan kelib chiqadi. Iqtisodiy islohotlarning mohiyati quyidagilarda namoyon bo’ladi:
qishloqda mulkiy munosabatlarni takomillashtirish hamda haqiqiy yer, mahsulot va mulk egalarini shakllantirish;
cheklangan yer-suv va boshqa moddiy resurslardan oqilona va samarali foydalanishga imkon yaratuvchi xo’jalik yuritish tizimini joriy etish;
fermer xo'jaliklari va aholiga xizmat ko’rsatuvchi tizim – ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasini shakllantirish va rivojlantirish;
shartnoma munosabatlarini takomillashtirish, xo'jalik yurituvchi subyektlarning manfaatdorligini va javobgarligini ta‘minlash;
sanoat va aholini qishloq xo’jaligi mahsulotlari bilan barqaror ta‘minlash. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov ta‘kidlaganidek, ―Fermer xo’jaligini yuritish uchun yer maydonlari ajratish va taqsimlashning yangi mexanizmi joriy etildi. Unga muvofiq, qarorni tuman hokimi emas, balki Fermerlar kengashi va Yer uchastkalari taqdim etish masalalarini ko’rib chiqish komissiyasi xulosasi bo’yicha xalq deputatlari tuman kengashlari qabul qilmoqda1.
Iqtisodiy islohotlar iqtisodiyotda tub o’zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan iqtisodiy chora-tadbirlar majmui bo’lib, ulardan ko’zda tutilgan maqsad mamlakat aholisi uchun yashash va faoliyat qilishning eng yaxshi sharoitlarini yaratish, ularning ma’naviy-axloqiy yetukligiga erishish, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat. Islohotlarni amalga oshirishdan oldin bozor iqtisodiyotiga o’tishning nazariy modeli yaratildi. Bu modelda yangi iqtisodiyotga o’tishning umumiy tomonlari va milliy xususiyatlari nazarda tutiladi, islohotlarning asosiy yo’nalishlari belgilanadi.
Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:
• mulkiy munosabatlarni isloh qilish;
• agrar islohotlar; • moliya-kredit va narx-navo islohoti;
• boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini yaratish;
• tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti; ijtimoiy islohotlar.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo’yildi: - totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish; - Respublikaning o’ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichida iqtisodiyotda va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. Shu bilan birga isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari ikkinchi bosqichning strategik maqsadlari va ustun yo’nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi. Mazkur bosqichda investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yiladi. Shu maqsaddan kelib chiqib respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ikkinchi bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan quyidagi bir qator vazifalarni ko’rsatib berdi:
• davlat mulklarini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish;
• ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash; milliy valyuta - so’mni yanada mustahkamlash;
• iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o’zgartirish, xomashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki bosqichidayoq qishloq xo’jaligini isloh qilishga ustunlik berildi. Bunga quyidagilar sabab bo’ldi: - mamlakatimiz iqtisodiyotida agrar soha ustunlikka egaligi, aholining ko’pchiligi qishloq xo’jaligida bandligi, iqtisodiy o’sishning ko’p jihatdan shu tarmoq ahvoliga bog’liqligi; - respublika butun sanoat potensialining yarmiga yaqinini tashkil qiladigan sanoatning ko’pgina tarmoqlarini (paxta tozalash, to’qimachilik, yengil, oziqovqat, kimyo sanoati, qishloq xo’jalik mashinasozligi va boshqalar) rivojlantirish istiqbollari bevosita qishloq xo’jaligiga bog’liqligi; - qishloq xo’jalik mahsulotlari (asosan paxta) hozirgi vaqtda valyuta resurslari, respublika uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmonlar, texnika va texnologiya uskunalarini chetdan sotib olishni ta’minlayotgan asosiy manba ekanligi; - mustaqillik sharoitida qishloq xo’jaligining oziq-ovqat muammosini hal etishdagi rolining ortib borishi.
Fermer xo’jaliklarini rivojlantirishning asosiy bosqichlari quyidagilarda o’z aksini topdi:
1-bosqich.1991-1998 yillarda fermer xo’jaliklarini tashkil etish va faoliyat yuritishining asosiy meyoriy-huquqiy asoslari ishlab chiqildi;
2-bosqich.1999-2002 yillarda zarar bilan faoliyat ko’rsatayotgan shirkat xo’jaliklarini tugatish, ular negizida fermer xo’jaliklarini tashkil etish jarayoni rivojlandi;
3-bosqich.2003 yildan fermer xo’jaliklarini rivojlantirish ustuvor yo’nalish sifatida. jadval 4
1 - bosqich. 1991-1998 yillarda fermer xo’jaliklarini tashkil etish va faoliyat yuritishining asosiy meyoriy-huquqiy asoslari ishlab chiqildi. 1991-1997 yillar ichida qishloq xo’jaligida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, turli mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllari yaratildi. Mamlakatimizda yirik xo‗jaliklar ichida ichki fermer xo‗jaliklari, tuman xokimlarining qarori bilan mustaqil fermer xo’jaliklari tashkil qilina boshlandi. 1992 yilda ―Dehqon xo’jaligi to’g’risida qonun 1998 yil 30 aprelda ―Yer kodeksi‖, ―Qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida‖gi, ―Fermer xo’jaligi to’g’risida‖gi, ―Dehqon xo’jaligi to’g’risida‖gi qonunlari qabul qilindi va shular asosida qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish uchun to’la huquqiy asos yaratildi.
2 - bosqich. 1999-2002 yillarda zarar bilan faoliyat ko„rsatayotgan shirkat xo„jaliklarini tugatish, ular negizida fermer xo„jaliklarini tashkil etish jarayonini rivojlantirish boshlandi. 1999-2002 yillarda amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq zarar bilan faoliyat ko’rsatayotgan qishloq xo’jaligi korxonalarini sanatsiyalash jarayoni boshlandi. Sanatsiyalash davridan so’ng ham moliyaviy holati og’ir bo’lgan qishloq xo’jaligi korxonalarini tugatish va ular negizida fermer xo’jaliklarini tashkil etish jarayoni rivojlandi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 yanvardagi 8-sonli ―Qishloq xo’jalik korxonalarini fermer xo’jaliklariga aylantirish to’g’risida‖gi qarori qabul qilindi.
3-bosqich. 2003 yildan fermer xo„jaliklarini ustuvor yo’nalish sifatida rivojlantirish belgilandi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 martdagi ―Qishloq xo’jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim yo‗nalishlari to’g’risida‖gi PF-3226-sonli farmoni qabul qilindi; O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 25 oktabrdagi ―2004-2006 yillarda fermer xo’jaliklarini rivojlantirish Konsepsiyasi to’g’risida‖gi PF-3342- sonli farmoni (fermer xo’jaliklarini rivojlantirish ustuvor yo’nalish sifatida, yersuv, mexanizatsiya, moliya-kredit, soliq, sug‗urta, infratuzilma obyektlarini rivojlantirish ko’zda tutildi);
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 23 martdagi ―Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklarida chorva mollarini ko’paytirishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida‖gi PQ-308-sonli qarori (kam ta‘minlangan, ijtimoiy muhofazaga muhtoj oilalarga chorva moli berish, chorvachilikni va infratuzilma obyektlarini rivojlantirish masalalari); O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 21 apreldagi 842-son ―Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklarida chorva mollar ko’paytirishni rag’batlantirishni kuchaytirish hamda chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni kengaytirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida‖gi qarori (kuchli ozuqa yetkazib berish va sotishga ixtisoslashgan 13 ta hududiy va 170 ta tuman birlashmalari hamda 1484 ta hududiy shahobchalar tashkil qilindi); O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 5 noyabr ―Hosildorligi past yerlarda davlat ehtiyoji uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirayotgan fermer xo’jaliklarini qo’llab-quvvatlash chora tadbirlari to’g’risida‖gi 725-sonli qarori (hosildorligi past yerlarda davlat ehtiyoji uchun mahsulot yetishtirayotgan fermer xo’jaliklarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash mexanizmi amaliyotga joriy qilina boshlandi. Bu maqsadda joriy yilda 60 mlrd. sum, 2009 yilda 120 mlrd, so’m ajratilishi ko’da tutilgan).
4-bosqich. 2008 yilda fermer xo„jaliklarining yer uchastkalarini maqbullashtirish jarayoni amalga oshirilib, ularni iqtisodiy barqaror faoliyat ko„rsatishiga zamin yaratildi. 2008 yil 6 oktabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 3077- sonli ―Fermer xo’jaliklari tasarrufidagi yer uchastkalarini maqbullashtirish chora-tadbirlari bo’yicha takliflar ishlab chiqish maqsadida maxsus komissiyani tashkil qilish to’g’risida‖gi farmoyishi qabul qilindi. Farmoyishga asosan: fermer xo’jaliklari yer uchastkalarini maqbullashtirish jarayoni bilan mamlakatimizda fermerlik harakatini yanada rivojlantirishning to’rtinchi bosqichi boshlandi. Qo’yilgan maqsad eng avvalo:
-mahsulot yetishtirish miqdorini ko‗paytirish evaziga yuqori daromadga ega bo’lgan fermer xo’jaliklari sonini ko’paytirish;