Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

24-MA’RUZA. KONUS TISHLI UZATMALAR
REJA:

1. 
   Konus tishli uzatmalarni ahamiyati.
   
2. 
   Uzatma valiga tushadigan kuchlar.
   
3. 
   Konus tishli uzatma geometriyasi.
   

1. Konus tishli uzatmalarni ahamiyati.

Vallarning geometrik o’qlari ixtiyoriy  burchak bilan kesishgan hol­larda konussimon g’ildiraklardan foydalaniladi. Ko’pincha, vallar­ning orasidagi burchak =90⁰ bo’lgan uzatmalar ishlatiladi.
Bunday g’ildiraklarni tayyorlash va aniq yig’ish stilindrsimon g’ildirakga nisbatan qiyin.
Val o’qlarining o’zaro kesishuvi ularning tayanchlarini joylash­tirishni qiyinlashtiradi va g’ildiraklarning hammasi faqat bir tomon­ga joylashgan tayanchga o’rnatiladi. Bu hol uzatmaning ishlashida tishlarga ta’sir etuvchi kuchlarning notekis taqsimlanishiga, bu esa qo’shimcha dinamikaviy kuchlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, konussimon uzatmalarda val o’qi bo’ylab yo’nalgan kuchning qiymati katta bo’lib, bu hol tayanchlarning tuzilishini mu­rakkablashtirishga olib keladi. Biroq, mashinalarda kesishga vallar ishlatilish zarurati tug’iladi, shuning uchun yuqoridagi ko’rsatilgan kamchiliklar bo’lishiga qaramay, konussimon g’ildiraklardan keng foydalaniladi.
Bu uzatmalarining uzatishlar soni quyidagicha hisoblana­di:

Vallarning o’qlari orasidagi burchak 90⁰ bo’lgan hollarda bosh­lang’ich konus burchagi orqali ifodalangan uzatish soni quyidagicha bo’ladi:
u = tg₂ = ctg₁
2. Uzatma valiga tushadigan kuchlar.
Ilashishda bo’lgan konussimon g’ildiraklari uzatmalarning val­lariga F_t aylana kuch, radial (val o’qiga tik) F_r kuch hamda val o’qi bo’ylab yo’nalgan F_x kuch ta’sir etadi. Ularning qiymatlari va o’zaro bog’liqligi haqidagi ma’lumot 24.1-rasmda ko’rsatilgan.

24.1-rasm. Konussimon g’ildirakli uzatmadagi kuchlar.
Umumiy F_n kuch tish yo’nalishiga ta’sir etadi. Bu kuch tashkil etuvchilarga ajratilsa, biri aylana kuch F_t ni, ikkinchisi F_x va F_r ning umumiy ta’sir etuvchisi F_r ni xosil qiladi. Demak, F_r kuch tashkil etuvchilarga ajratilsa, F_x va F_r hosil bo’ladi. Buni quyidagicha yozish mumkin:

F_r=F_t tg;
F_r1=F_r1 cos ₁=F_t tg  cos₁
F_x1=F_r1 sin ₁=F_t tg  cos₁
Umuman olganda konussimon uzatmalarda o’q bo’ylab yo’nalgan kuchlar konuslarning uchidan uning asosi tomon yo’nalgan bo’ladi.
Konussimon uzatmalarda ham, stilindrik uzatmalardagidek, asosiy geometrik o’lchamlar boshlang’ich yoki bo’luvchi konus o’lchamlari orqali ifodalanadi. (11-rasm).
Shesternya va g’ildirak bo’lish aylanalarning diametrlari:
d_e1 = m_te z₁
d_e2 = m_te z₂
Tishning sirtqi (keng) tomonidan aniqlangan moduli:

Bunda: R_e - konus yasovchisining uzunligi.
m_n - o’rta diametr buylab aniqlangan modul.
Konus yasovchisining uzunligi quyidagicha hisoblanadi:

O’rta kesim bo’yicha aniqlangan diametr:

3. Konus tishli uzatma geometriyasi.
Geometrik o’lchamlarni aniqlashda hisobiy modul sifatida tashkil etuvchisi boshlang’ich konusning tashqi etuvchisiga tik bo’lgan konus bo’yicha aniqlangan modul m_te dan foydalaniladi.
Konussimon g’ildirakning ko’ndalang kesimi konus uchidan asosi tomon proporstional o’zgarib boradi. Shuning uchun tishning hamma nuqtalaridan olingan ko’ndalang kesimi o’zaro o’xshash bo’ladi. Konus uchidan asosiga tomon ko’ndalang kesim yuzi kattalashib boradi. Bu degan so’z, tishning bikrligi har xil kesimlarda turlicha bo’ladi, demakdir. Shuning uchun tish bo’yicha uzunlik birligiga to’g’ri kela­digan solishtirma kuch har xil bo’ladi. (24.2-rasm).

24.2-rasm. Konussimon g’ildirakni hisoblashga doir sxema
Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, tishga ta’sir etuvchi solish­tirma kuch ham, tishning ko’ndalang kesimi ham tish bo’yicha o’zgar­ganligidan eguvchi kuchlanish tishning uzunligi bo’ylab hamma yerda bir xil bo’ladi. Shuning uchun, eguvchi kuchlanishga tishning istalgan kesimi bo’yicha hisoblash mumkin. Tajribadan ma’lum bo’lishicha, buning uchun tishning o’rtasidan o’tadigan kesimdan foydalanish qulay.
Shunday qilib, to’g’ri tishli konussimon g’ildirakning tishi eguvchi kuchlanish bo’yicha quyidagi formulalar asosida hisoblanishi mumkin:

Bunda 0,85 - 0,85 - konussimon g’ildirakning yuklanish qobi­liyati stilindrik g’ildiraknikiga qaraganda kamligini e’tiborga oluvchi koeffistient;
m_tm - tishning o’rta kesimi bo’yicha aniqlangan modul;
w_t - hisobiy solishtirma aylana kuch.

K_m - yordamchi koeffistient, to’g’ri tishli konussimon g’ildirakli uzatmalar uchun K_m = 14,5.
K_F - yuklanishning tish uzunligi bo’yicha bir tekis taqsimla­nishini hisobga oluvchi koeffistient;
K_F - ilashishning noaniqligidan kelib chiqadigan dinamikaviy yuklanishni va shu yuklanish ta’sirida tishda hosil bo’ladigan kuch­lanishni ortishini hisobga oluvchi koeffistient;
K_F - yuklanishning tishlararo taqsimlanishini e’tiborga oluv­chi koeffistient;
Y_F - tish shaklini hisobga oluvchi koeffistient.