Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

40-MA’RUZA. PAYVAND BIRIKMALAR.
REJA:

1. 
   Payvand birikmalarning turlari va ahamiyati.
   
2. 
   Uchma-uch birikmalar.
   
3. 
   Ustma-ust birikmalar.
   
4. 
   Payvand birikmalarni mustahkamlikka hisoblash.
   
5. 
   Kontaktlab payvandlash.
   

1. Payvand birikmalarning turlari va ahamiyati.
Payvand birikmalar mashinasozlik va qurilishda keng qo’llani­ladi.
Afzalligi:
1) Kam mehnat talab qilib, metalni tejaydi (teshik ochilmaydi).
2) Korpus detallarini tayyorlashda qo’ymadan ko’ra payvandlab tayyorlansa 30 - 40 % metall tejaladi. Qolip tayyorlashga ko’p meh­nat va mablag’ kerak.
Kamchiligi:
Materiallarning termik deformastiyalanishi va hamma material­larni ham payvandlab bo’lmasligidir.
Elektr energiyasidan va gaz alangasidan foydalanib pay­vandlash usullari mavjud. Eng ko’p elektr energiyasidan foydalanib payvandlanadi. Bu usul qulay, tejamli bo’lib uni avtomatlashtirish mumkin. Natijada ish unumdorligi 20 % ga oshib, sifatli chok oli­nadi.
Elektr energiyasidan foydalanib payvandlash ikki turga bo’li­nadi:
1. Elektr yoyi yordamida payvandlash. Bunda ulanadigan joy elektr yoyi vositasida qizdirilib va unga payvandlash metali su­yuqlantirilib tushiriladi.
Payvandlash metali elektrod bo’lib u yuziga shisha va bur sur­kalgan metall sterjen. Elektrod tok manbaining bir qutbiga, metall esa ikkinchi qutbiga ulanadi.
2. Kontaktlab payvandlash: bu usul ulanadigan detallardan kuchi bir necha ming amper bo’lgan elektr toki o’tkazilganda ular­ning bir – biriga tegib turgan (kontaktda) joyida qarshilik yuqo­ri bo’lganligidan katta issiqlik hosil bo’lishiga asoslangan. Kon­taktda bo’lgan joy plastik holatga keladi yoki suyuqlanadi. Bunda detallar bir – biriga ma’lum kuch bilan siqilsa payvand chok ho­sil bo’ladi.
Payvandlash vositasida detallarni uchma – uch, ustma – ust va burchak ostida ulash mumkin. Payvand choklar shakliga qarab uchma - uch va burchakli choklarga bo’linadi.
2. Uchma - uch birikmalar.

40.1-rasm. Uchma-uch birikma turlari
Uchma - uch birikmada R kuch ta’siridan (chuzuvchi kuch) kuchlanish hosil bo’ladi. Shuning uchun chok cho’zilish va siqilishga hisoblanadi.

l - chokning hisoblash uchun qabul qilingan uzunligi.
S - listning payvand qilingan joyidagi qalinligi.
[₁] - chokning materiali uchun ruxsat etilgan kuchlanish.
[₁] ning payvandlangan listlar uchun ruxsat etilgan kuchlanish
[] ga nisbati uchma - uch chokning mustahkamlik koeffistienti de­yiladi.
 = [¹]/[]
 = 0,9 - 1,0 oralig’ida bo’lib, bu degan so’z chokning mustahkamligi listning mustahkamligiga teng bo’ladi.
3. Ustma - ust birikmalar.
Ustma - ust birikmada chokning ko’ndalang kesimi uchburchak shaklida bo’ladi va burchakli yoki valiksimon chok deb ataladi. Bur­chakli chokning shakli normal, botiq va qabariq bo’lishi mumkin (40.2-rasm).

1-normal, 2-botiq, 3-qabariq.

h = 0,7 k = k sin 45

Chok qabariq bo’lganda detalning ulangan joyining kesimi se­zilarli darajada o’zgarib qo’shimcha kuchlanish hosil bo’ladi. Shuning uchun chokning botiq bo’lgani ma’qul. Uning o’zgaruvchan kuch ta’siriga bardoshi yaxshi. Ustma - ust payvandlashda choklarning quyi­dagi turlari mavjud:


1. Ro’para chok
2. Yonbosh chok
3. Qiyshiq chok

Tajribalar ko’rsatishicha, burchakli chokning qanday joylashishi­dan qat’iy nazar, ular uchburchak to’g’ri burchagining bissekrtisasi orqali o’tgan (m - m) kesim bo’ylab ta’sir etuvchi urinma kuchla­nishdan emiriladi. Normal kuchlanishning qiymati kichik bo’lgani uchun hisobga olinmaydi.

40.2 - rasm. Yonbosh chok.

4. Payvand birikmalarni mustahkamlikka hisoblash tartibi

Yonbosh chokning mustahkamligi detalning bikrligi va chokning uzunligiga bog’liq. Hamma choklarni hisoblashda kuch hamma nuqta­larda bir xilda ta’sir etadi, kuchlanish esa bir xilda taqsimla­nadi deb olamiz. Unda urinma kuchlanish:

Agar shart bajarilmasa detalning o’rtasidan qo’shimcha chok o’tka­zib, birikmaning mustahkamligini oshirish mumkin. Bu holda formu­la quyidagicha bo’ladi:


40.3-rasm. Qo’shimcha chok.

har xil uzunlikdagi choklarni hisoblashda ularning markazdan bir xil masofada joylashganini hisobga olib e/l=e/l chokning uzunligi topiladi. Unda mustahkamlik t ni topsak:

Agar yonbosh chokka moment ta’sir qilsa chokning kuchlanishi qo’yidagicha bo’ladi:

W_P - chok emiriladigan kesimning buralishga bo’lgan qarshilik mo­menti. U chok kesimining shakliga bog’liq.
Ko’pchilik holda WP = 0,7 klb qilib olinadi.
Ro’para chokda normal va urinma kuchlanishlar yuzaga keladi. Le­kin normal kuchlanish kichik bo’lgani uchun u yonbosh chokdagi kabi hi­soblanadi. Birta ro’para chok bo’lsa:

Ikkita rupara chok bo’lsa (ya’ni ustma - ust quyilgan listlar ham ustidan, ham ostidan payvandlangan bo’lsa:

Agar ro’para yoki yonbosh chok ishlatilgan bo’lsa: p

Moment ta’sir etganda kuchlanish:

Bir vaqtda ham kuch ham moment ta’sir etsa:
 = _m + _p ,[ ]

40.4-rasm. Moment va kuch ta’sir etuvchi chok.

Detallarni o’zaro tik qilib biriktirganda:

a) uchma - uch chok
b) burchakli chok - kuchlanish quyidagicha topiladi:

5. Kontaktlab payvandlash.
Kontaktlab payvandlash nuqtaviy va lentaviy bo’ladi. S ga qa­rab o’lchamlar tanlanadi:
d = 1,2 S + 4
t = 3 d
t = 2 d
t = 1,5 d
z - payvand nuqtalar soni.
i - qirqilishi mumkin bo’lgan tekisliklar soni.