17.5-rasm Stoykasiga nisbatan bunday mexanizmning g’ildirak o’qlari qo’zg’almas, ya’ni korpusga nisbatan. Unga stanoklarning tezlik qutisi, avtomobillarning uzatma qutisi, ko’tarish kranlarining reduktorlari va h.k. kiradi.
17.5-rasmda g’ildirak o’qlari qo’zg’almas bo’lgan murakkab tishli mexanizmni sxematik ko’rinishining asosiy va tana tomonidagisi ko’rsatilgan. Kinematik sxemalarda ko’pincha bitta ko’rinish ya’ni tana yoki yon ko’rinishi ko’rsatiladi.
Mexanizm to’rtta qo’zg’aluvchan zvenoga ega:
1 zveno – valga qattiq maxkamlangan z1 tishlar soniga ega bo’lgan tishli g’ildirak:
2 zveno – blok shestirnya va qo’zg’almas o’qda erkin aylanuvchi, z1 va z2 tishlar soniga ega bo’lgan ikkita qattiq bog’langan tishli g’ildiraklar:
3 zveno – valga qattiq maxkamlangan z2 va z3 tishlar soniga ega bo’lgan blok zveno;
4 zveno –valga qattiq maxkamlangan ichki tishlarga va z4 tishlar soniga ega bo’lgan tishli g’ildirak;
Mexanizm birinchi zvenodan to’rtinchisiga uzatilayotgan burchak tezliklarni
Kamaytirish uchun qo’llaniladi va u 3 ta uzatmadan tuzilgan- ikkita tashqi va bitta ichki bunday mexanizmni uch qatorli yoki uch pog’onali deyiladi: birinchi pog’ona z1 va z2 tezyurar, ikkinchi pog’ona z2 va z3 oraliqdagi va uchunchi pog’ona z3 va z4 sekin yurar.
Tishli mexanizmlarni kinematik analizi sterjenli va kulachokli mexanizmlarga nisbatan soddaroqdir. Biz hamma tishli g’ildiraklar tekis aylanyapti deb faraz qilamiz, kinematik hisoblash masalasi ko’pincha kirish zvenosining burchak tezligi ma’lum bo’lgan holatda, qolgan tishli g’ildiraklarning burchak tezliklarni aniqlashga olib keladi.
Masala mexanizmda uzatish nisbati yordamida yechiladi.
17.5-rasmdagi mexanizm uchun chiqish zvenosining burchak tezligi mexanizmni uzatish nisbati formulasidan topish mumkin:
(17.9)
Uzatish nisbati ishchi formulasini chiqarish uchun bu kasrni ikkinchi va uchinchi zvenolarning burchak tezliklariga ko’paytirib bo’lamiz. Bitta zvenodagi ikki tishli g’ildirakni faraz qilish uchun, ya’ni 2-zvenodagi z1 va z2 va 3-zvenodagi z3 va z4 va lardan foydalanamiz.
burchak tezliklar nisbati- bu birinchi pog’onadagi tishli mexanizmning uzatish nisbati, mos ravishda ikkinchi pog’onaning uzatish nisbati uchinchi pog’onaning uzatish nisbati. Unda quyidagini yozish mumkin.
(17.10)
(17.10) formuladagi asosan murakkab tishli mexanizmning uzatish nisbati uning tarkibiga kiruvchi uzatma uzatish ko’paytmasiga teng.
Oldingi 16-ma’ruzadan tashqi va ichki uzatma (16.4) va (16.7) uzatish nisbati formulasidan foydalanib, mexanizmning ishchi uzatish nisbati formulasini yozamiz:
Endi (17.9) formuladan to’rtinchi chiqish zvenosining burchak tezligini topish mumkin.
Qo’zg’almas zvenoli tishli mexanizmlar uchun umumiy ko’rinishda uzatish nisbati formulasini yozamiz.
(17.11)
Bu yyerda k- tashqi ilashmalar soni. Uzatish nisbati ishorasini faqat tashqi uzatma o’zgartiradi.
Bu formula bo’yicha g’ildirak o’qlari qo’zg’almas bo’lgan istalgan murakkab tishli mexanizmning uzatish nisbatini hisoblash mumkin.
Endi oldingi sxemadan farqli bo’lgan murakkab tishli mexanizmni kjo’rib chiqamiz. Bu mexanizm 17.6-rasmda ko’rsatilgan.
Bu mexanizmni oldingisidan farqi shundaki, uning hamma tishli g’ildiraklari bir qatorda bo’ladi, ya’ni bir qatorli tishli mexanizm. Bu mexanizmning kinematik masalani yechish uchun (17.11) formuladan foydalanamiz.
Biroq mexanizm sxemasidan ko’rinib turibdiki, 2 va 3 zvenolar blok-shesternya bo’la olmaydi, ular bitta tishli gardishga ega, ya’ni z2==z’2 z3 =z’3 .
Shuning uchun qisqartirilgandan so’ng hosil bo’lamiz:
Formulaga qaraganda mexanizmning uzatish nisbati qiymatiga oraliq tishli g’ildiraklar ta’sir k’orsatmaydi, bu qiymatga faqat bir qatorda joylashgan oxirgi g’ildiraklar ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli oraliq g’ildiraklarni bunday mexanizmda parazitor deyiladi. Parazitor tishli g’ildiraklar uzatish nisbatining ishorasining o’zgartirish maqsadida (aylanish yo’nalishini o’zgartirish) yoki mexanizmning kirish va chiqish g’ildirak o’qlarining masofasi katta bo’lganda foydalaniladi.
