Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

8. XO’JALIK HISOBI TO’G’RISIDA TUSHUNCHA VA UNGA 

QO’YILADIGAN TALABLAR.

 

Korxonalarning  oldiga,  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi,  tannarx,  foyda, 

mehnat  unumdorligi  kabi  turli  xil  reja  ko’rsatkichlari  qo’yiladi.  Ularga  doir 

vazifalarni bajarish korxonalar moliya-xo’jalik faoliyatlari ustidan boshqarishni va 

tizimli  kuzatib  borishni  talab  qiladi.  Bunday  kuzatish  boshqarishning  funksiyasi 

bo’lgan xo’jalik hisobi yordamida amalga oshiriladi.

 

Xo’jalik  hisobi  -  kishilik  jamiyati  rivojlanishing  barcha  bosqichlarida 

mavjud  bo’lgan  va  boshqaruvga  xizmat  qiladigan  tizim  bo’lib  hisoblanadi. 

Arxeolog  va  tarixchilarning  taxminicha,  xo’jalik  hisobidan  eramizdan  avvalgi  13 

asrda Misrda, 5-3 asrlarda Finlandiyada va Fors qo’ltig’i davlatlarida qo’llanilgan. 

Xo’jalik  hisobini  paydo  bo’lishi  va  rivojlanishini  kishilik  jamiyatining 

vujudga  kelishi  bilan  bog’lash  mumkin.  Tarixiy  ma’lumotlarga  ko’ra,  ibtidoiy 

jamoa  tuzumida  qabila  boshlig’i  o’z  qabilasi  ahzolarini  sonini,  ularning  yemish 

uchun  hayvonlarni  ov  qilishda  ishtirokini  va  boshqa  shu  kabi  hisob-kitoblarni 

amalga  oshirgan.  Qabila  ahzolari  tomonidan  qilingan  ovlar  sonini  mayda 

---

25 

 

 

toshchalarni  ma’lum  bir  joyda  yoki  idishga  to’plab  hisob-  kitob  olib 

borilgan.  Insoniyatni  ibtidoiy  avlodlari  hisob  qurollari  sifatida  dastlab  qo’l 

barmoqlaridan, mayda toshchalardan, cho’pchalardan foydalanishgan. 

Ibtidoiy jamoa negizida mehnat taqsimotini yuzaga kelishi va yozuvni 

paydo  bo’lishi,  hisob  olib  borishda  daraxt  po’stlog’idan  foydalanishga  olib 

keldi. Hozirda ham har bir oilaning o’z hisob-kitobi bor. Qaysi oilada hisob-

kitob yaxshi yo’lga  qo’yilgan bo’lsa, o’sha  oilaning  turmushi obod  bo’ladi. 

Bundan  ko’rinib  turibdiki,  hisob  insonlarning  doimiy  hamrohi  va 

hamkoridir. 

Xo’jalik  hisobidan  insonlarning  ijtimoiy  hayotida  sodir  bo’ladigan 

voqeliklarni  kuzatish  hamda  ular  uchun  xizmat  qiladigan  mehnat  vositalari 

va  mehnat  jarayonlarini  hisobga  olish  maqsadida  foydalanilib  kelingan  va 

foydalanilmoqda.  Xo’jalik  hisobi,  eng  avvalo,  takror  ishlab  chiqarish 

jarayonini  boshqarish  va  xo’jalik  subektlari  faoliyatiga  rahbarlik  qilish 

uchun zarur. 

Kishilik jamiyatining rivojlanishi bilan, xo’jalik hisobining usullari va 

texnikasi  o’zgarib  borgan.  Ayniqsa  unga  bo’lgan  talab  tovar  ayirboshlash 

davriga  kelib  kuchaydi.  CHunki  tovar  almashtirishning  teng  baholanishi 

uchun  sotish  (ayriboshlash)  qanday  ekvivalent  tenglik  asosida  yuz  bergan 

bo’lsa, sotib olish ham xuddi shunday qiymatlar tengligi asosida yuz berishi 

kerak.  Tovar  ishlab  chiqaruvchining  xo’jaligida  bir  isteomol  qiymatidagi 

tovarni boshqa isteomol qiymatga, boshqacha qilib aytganda tovarni tovarga 

ayriboshlash  yuz  beradi.  Bunday  almashtirishning  teng  baholanishi  uchun 

ishlab  chiqarilgan  tovarlarga  sarflangan  ijtimoiy  zaruriy  mehnat  sarfi 

miqdorini bilish talab qilinadi. Bunday ma’lumotlar xo’jalik hisobini yuritish 

bilan olinadi. 

Xo’jalik  hisobi  insonlarning  ijtimoiy  hayotida  sodir  bo’lgan  va 

bo’ladigan  hodisalarni  kuzatish  asosida,  mehnat  qurollari  va  mehnat 

buyumlarini  hamda  jonli  mehnat  jarayonlarini  hisobga  olish  maqsadlari 

uchun xizmat qiladi. SHu bilan birgalikda xo’jalik yurituvchi subektlarning 

---

26 

 

 

xo’jalik jarayonlariga tahsir etib, ularni rivojlanish istiqbollarini ko’rsatib beradi. 

Xo’jalik  hisobi,  korxonaning  tasarrufidagi  mablag’lardan  takror  ishlab 

chiqarish  jarayonida  foydalanishda  moddiy  ishlab  chiqarishni  uyushtirish, 

boshqarish  va  unga  rahbarlik  qilishga  xizmat  qiladi.  Bunday  tahrifdan  xo’jalik 

hisobi bajaradigan quyidagi funksiyalarni belgilab olish mumkin (1-chizma).