Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

Ustsegment birliklar urg‘u, ohang, to‘xtam (pauza), nutqning emotsional bo‘yog‘i (darak, so‘roq, buyruq, his-hayajon va boshqalar) kabilarni o‘z ichiga oladi. Yuqorida ko‘rsatilgan ustsegment birliklarning jami nutq ohangini tashkil etadi.
Og‘zaki nutqimiz esa segment birliklar bilan ustsegment birliklarning o‘zaro munosabatidan iborat bo‘ladi. Ko‘pincha bunga imo-ishoralar, mimikalar qo‘shilib, nutqimizni yana ham ta’sirli, bo‘yoqdor qilishga xizmat qiladi.
Urg‘u va uning turlari
Ona tili (5-sinf)
So‘z bo‘g‘inlaridan yoki gapda ishtirok etayotgan so‘zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilinishiga urg‘u deyiladi. Urg‘u ikki xil bo‘ladi: 1) so‘z urg‘usi; 2) gap urg‘usi. So‘z bo‘g‘inlaridan birining boshqalaridan kuchliroq talaffuz qilinishi so‘z urg‘usi deyiladi. Tilimizda so‘z urg‘usi ko‘pincha so‘zlarning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi. So‘zda bo‘g‘inlar ko‘payishi bilan urg‘u ham oxirgi bo‘g‘inga ko‘chib boradi. Yozuvda urg‘u tushgan bo‘g‘in yoki so‘z tepasiga ( ) belgisini qo‘yish bilan ifodalash mumkin. Masalan: dala, dalalar, dalalarga.
Gapda ishtirok etayotgan so‘zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilinishiga gap urg‘usi yoki mantiqiy urg‘u deyiladi.
Masalan: Buvijonim so‘zlarini kutaman.
AL va KHK darsligidan:
So‘zdagi bo‘g‘inlarning, gapdagi so‘zlarning boshqalardan kuchliroq talaffuz qilinishiga urg‘u deyiladi.
Ikki va undan ortiq bo‘g‘inlardan tashkil topgan so‘zlarning talaffuzida bo‘ginlardan biri ma’lum sababga ko‘ra boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz etiladi. Bu hodisa so‘z urg‘usi hisoblanadi.
Urg‘u yordamida nutq ko‘rkamlashadi, eshituvchiga yoqimli bo‘ladi, uni zeriktirmaydi. Turkiy, jumladan,o‘zbek tilida urg‘u o‘rniga ko‘ra ko‘chib yuruvchi urg‘u sanaladi.
Masalan:o‘rik-o‘rikzor-o‘rikzorlar-o‘rikzorlarga.
Ko‘rinadiki, o‘zbek tilida urg‘u, asosan, so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi va so‘zni gap tarkibida boshqa so‘zdan ajratish hamda so‘z fonetik tarkibini uyushtirish vazifasini bajaradi.
O‘zbek tiliga arab, fors-tojik, rus va boshqa yevropa tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda urg‘u barqaror o‘ringa ega. Bu urg‘uning o‘sha tillardagi ahamiyati bilan bog‘liqdir.
Masalan, tadbir, monitoring, reklama, tijorat, ma’lum, bahor va h.k.
Urg‘u ma’no farqlash uchun ham xizmat qiladi.
bog‘lar – bog‘lar
hozir – hozir
yangi – yangi