Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

ZIYADULLA TASHPULATOV
HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI

Angren - 2021

Mazkur o‘quv qo‘llanmada barcha ona tiliga doir maktab darsliklaridagi ma’lumotlar to‘plangan. Bu ma’lumotlar to‘plami o‘quvchilar, abituriyentlar, hozirgi o‘zbek adabiy tili faniga qiziquvchilar uchun mo‘ljallangan.

O‘quv qo‘llanma O‘zbekiston davlat Jahon tillari universiteti huzuridagi Angren akademik litseyi pedagogik kengashi yig‘ilishining 2016 - yil 29 – avgust 1 - sonli qarori bilan tasdiqlangan.

Tuzuvchi-muallif:

O‘zbekiston davlat Jahon tillari universiteti huzuridagi Angren akademik litseyining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi, filologiya fanlari nomzodi, dotsent Z.Tashpulatov
Mas’ul muharrir:
- litsey direktori Sh. M. Urishov
Taqrizchilar:
- filologiya fanlari doktori, professor I. T. Yormatov
- filologiya fanlari nomzodi, dotsent M. Hamrayev



KIRISH. TIL – IJTIMOIY HODISA
Ona tili (5-sinf)
Yer yuzida tillar ko‘p. Olimlarning hisob-kitobiga ko‘ra ularning miqdori 7000 ga yaqin. Masalan: rus, ingliz, nemis, arab, fors, koreys va boshqa tillar.Tillarning barchasi insonlar o‘rtasidagi aloqa-aralashuvni ta’minlash vazifasini bajaradi.
Rossiyada rus tilida, Fransiyada fransuz tilida, Eronda fors tilida gaplashishadi.
Har bir til asrlar davomida rivojlanib, boyib boradi. Jamiyatdan uzilgan, insonlarning o‘zaro aloqasiga xizmat qilmaydigan til o‘lik tildir.
Til jamiyatga, ya’ni odamlarning o‘zaro munosabatga kirishuviga, aloqa qilishiga xizmat qiladi, shuning uchun u ijtimoiy hodisa sanaladi.
Mustaqillikka erishganimizdan keyin o‘zbek tilining ijtimoiy vazifalari yanada kengaydi.
AL va KHK darsligidan:
Til millatning qalbi, uning o‘tmishi, buguni va kelajagi sanaladi. Shu ma’noda har bir millatning ona tilisida uning bebaho xazinasi, minglab so‘zlar saqlanadi. Bu so‘zlarni asrlar davomida xalq yaratadi, unga sayqal beradi, asrab-avaylaydi.
Har bir davrda yashagan xalq vakillari bu so‘zlarni e’zozlab, ularga ishlov berib, so‘zlar xazinasini boyitib, keyingi avlodlarga yetkazishga mas’uldirlar. Internet ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda 6000 dan ortiq til bo‘lib, ularning so‘z boyligi, leksik-grammatik qurilishi, uslubiy imkoniyatlari darajasi bir xilda emas. Bu borada o‘zbek tili dunyodagi eng boy, shirali tillardan biri sanaladi. Bu tilda Mahmud Koshg‘ariy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Nodira, Ogahiy singari buyuk zotlar barakali ijod qilgan bo‘lishsa, Muqimiy, Furqat, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon, Abdulla Qodiriylar uni yangi pog‘onalarga olib chiqishdi.
O‘zbek tilining XX asr boshlaridan bugungi kungacha bo‘lgan davri “Hozirgi o‘zbek tili” deyiladi. Ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tili chuqur tarixiy ildizlarga ega. Ozarbayjon, usmonli turk, qozoq, qirg‘iz, turkman, qoraqalpoq, uyg‘ur, chuvash, tatar, boshqird, xakas, yoqut singari 30 dan ortiq turkiy tillardan biri sifatida u qadimgi turkiy til, eski turkiy til, eski o‘zbek tili singari uzoq taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tgan.
O‘zbek ma’rifatparvarlarining sa’y-harakatlari bilan XX asrning boshlarida shakllangan hozirgi o‘zbek adabiy tili bugun istiqlol sharofati bilan to‘lishib, go‘zallashib, butun borlig‘i bilan ko‘z oldimizda namoyon bo‘lmoqda. Hozirda u dunyodagi boshqa tillar bilan erkin muomala-munosabatga kirishib, ilm-fan, texnika, badiiy adabiyot, rasmiy qog‘ozlar tili sifatida tobora rivojlanib bormoqda.
Ma’lumki, “Hozirgi o‘zbek tili” va “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” tushunchalari mavjud. Ularning birinchisi ikkinchisiga nisbatan keng ma’noda ishlatiladi, oddiyligi, har doim ma’lum me’yorlarga amal qilavermasligi, erkinligi bilan ajralib turadi va amalda mavjud bo‘lgan barcha shevalarni, lahja hamda dialektlarni o‘z ichiga qamrab oladi. Shu bois, og‘zaki so‘zlashuv tili deb ham yuritiladi. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” qoliplashtirilgan, me’yorga solingan, barcha uchun tushunarli va ular tomonidan amal qilishi shart bo‘lgan xalq tili shakli sanaladi.
Adabiy tilning nutq madaniyati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zaki va yozma shakllari bor. O‘z fikrini chiroyli, tushunarli, sodda va lo‘nda qilib ifodalash uchun adabiy tilni bilish shartdir.
Tilshunos olimlarning ma’lumotiga qaraganda, buyuk bobomiz Alisher Navoiy o‘z asarlarida 26035 ta, rus shoiri Aleksandr Pushkin o‘z asarlarida 21193 ta, Uilyam Shekspir o‘z asarlarida 20000 dan ortiq, Migel de Servantes o‘z asarlarida 18000 dan ortiq, Abdurahmon Jomiy o‘z asarlarida 17600 ta, Abdulla To‘qay o‘z asarlarida 14000 dan ortiq so‘zdan foydalangan.