Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

AL va KHK darsligidan(A. Rafiyev): i, e, a – old qator(til oldi); u, o‘, o – orqa qator(til orqa) unlilar sifatida ham ajratiladi.Unli tovushlarni talaffuz qilganda asosiy vazifani ovoz paychalari, til va lablar bajaradi. Unli tovushlarda musiqiylik, ohangdorlik kuchli bo‘ladi.
Undosh fonemalar tasnifi
Undosh tovushlarning hosil bo‘lishida bo‘g‘iz bo‘shlig‘i, og‘iz bo‘shlig‘i va til muhim ahamiyatga ega.
O‘zbek tilida undosh tovushlar 23 ta: b, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g‘, sh, ch, ng. Undoshlar-havo oqimining nutq a’zolari qarshiligi bilan paydo bo‘luvchi tovushlar(fonemalar).
Bu undosh tovushlarlardan bittasi -ng yozuvda maxsus belgilar bilan berilmaydi.

Jarangli-13 (14)

b

v

d

z

j (dj)

g

g‘

y

m

n

ng

l

r

-

-

Jarangsiz-10

p

f

t

s

sh ch

k

x

-

-

-

-

-

-

q

h

Undosh tovushlar 3 tomondan tasnif qilinadi.

Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra	Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra	Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra						Bo‘g‘iz undoshi - 1
		Lab undoshlari – 5		Til undoshlari - 17
		lab-lab - 3	lab-tish - 2	til oldi - 10	til o‘rta - 1	til orqa - 3	chuqur til orqa - 3
Portlov-chilar – 11	Jarangli	b, m		d, n, j		g, ng
	Jarangsiz	p		t		k	q
Sirg‘aluv-chilar – 11	Jarangli		v	z, l, r	y		g‘
	Jarangsiz		f	s, sh			x	h
Qorishiq-lar - 1	Jarangsiz			ch

II bosqich AL KHK darsligida undoshlar quyidagicha tasnif qilingan:

Paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra:	Aytilish usuliga ko‘ra:	Tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra:	Ovozning ishtirokiga ko‘ra:	Tarkibiga ko‘ra:
lab undoshlari; til yoki til-tish undoshlari; bo‘g‘iz undoshlari.	portlovchilar; sirg‘aluvchilar.	jarangli undoshlar; jarangsiz undoshlar.	sonorlar; shovqinlilar.	sof undoshlar; qorishiq undoshlar.

AL va KHK darsligidan(A. Rafiyev):
Shovqinli undoshlar ovozning ishtirokiga ko‘ra jarangli va jarangsizlarga bo‘linadi:
Jarangli undoshlar tarkibida shovqin bilan birga ma’lum darajada ovoz ham ishtirok etadi. Shovqinli jarangli undoshlar 8 ta: b,d,j,g,v,z,y,g‘
Jarangsiz undoshlar ovoz mutlaqo qatnashmaydigan, faqat shovqindangina iborat bo‘lgan tovushlardir. Shovqinli jarangsiz undoshlar 10 ta: p,t,k,q,f,s,sh,x,h,ch
Sonor(ovozdor)lar esa beshta jarangli: l, m, n, ng, r. Bularning ichidan m,n,ng burun tovushlari, l yon tovush, r titroq tovush sanaladi.
A. Rafiyev portlovchilarni sof va qorishiq portlovchilar(d+j-dj, t+sh-ch)ga ajratadi.
AL va KHK darsligidan:
Fonema va harf
Biz nutqimizni yozma ravishda ham bayon qilamiz. Bunda yozma nutq harflar ketma-ketligidan tashkil topadi.
Fonemaning yozuvdagi ifodasiga harf deyiladi.
Harflar fonemalarning yozuvdagi aksi, tasviridir. Shuning uchun har bir tilda harflar shu tilning fonemalariga qarab olinadi. Bir fonemaga bir harfni to‘g‘ri keltirishga harakat qilinadi.
Harflarni xotirada yaxshi saqlash va lug‘at tuzishda ma’lum izchillikka amal qilish maqsadida harflar muayyan tartibda joylashtiriladi.
Muayyan tartibda joylashtirilgan harflar tizimiga alifbo deyiladi.
Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosida har bir unli fonema alohida-alohida harflar orqali ifodalangan bo‘lsa, undoshlarda fonemalarni ikki harf orqali ifodalash hollari uchraydi: sh, ch, ng kabi.
Erkin yettiga yetdi (jarangsiz undoshning jaranglilanishi natijasida yuzaga keladigan omofon). Guvoh sudga ketdi, qo‘shnim sutga ketdi (jarangli undoshning jarangsizlanishi natijasida yuzaga keladigan omofon). Tursun tomda tursin.
GRAFIKA
Ona tili (5-sinf)
Harflarning ma’lum bir tartibda joylashuviga alifbo deyiladi. Alifbo so‘zi arab yozuvidagi harflar tartibining birinchi va ikkinchi harflari -alif va bo(be) nomlarining qo‘shiluvidan hosil bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek alifbosi lotin yozuviga asoslanganligi tufayli lotin yozuvi asosidagi yangi o‘zbek alifbosi deyiladi.
AL va KHK darsligidan:
O‘zbek yozuvi tarixi
Inson nutqi ikki xil ko‘rinishga ega bo‘ladi: og‘zaki va yozma. Yozma nutq og‘zaki nutqni maxsus belgilar tizimi yordamida ifodalash demakdir. Og‘zaki nutqda tovushlardan, yozma nutqda esa harflardan foydalanamiz. Yozma nutq yozuvning kelib chiqishi va uning tarixi bilan chambarchas bog‘liqdir.
Boshqa xalqlar qatori o‘zbek xalqi ham o‘tmishda bir qancha yozuv turlaridan foydalangan. Avesto, urxun-enasoy, sug‘d, xorazm, uyg‘ur yozuvlari shular jumlasidandir. Bu yozuvlarda xalqimizning tarixi, urf-odatlari, madaniyati va san’atiga aloqador bo‘lgan qimmatli ma’lumotlar saqlanib qolgan.
O‘zbek xalqi 1930-yilga qadar bir necha yuz yillar davomida arab grafikasiga asoslangan turkiy yozuvdan foydalanib kelgan. Abu Ali ibn Sinoning tabobatga doir bebaho asarlari, Abu Nasr Forobiy, Muhammad al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Mirzo Ulug‘bek singari buyuk olimlarimizning ilmiy mushohadalari, Navoiy, Bobur, Lutfiy, Mashrab, Furqat, Cho‘lpon-u Fitratlarning aql bovar qilmas go‘zal satrlari aynan ana shu yozuvda bitilgan.
1930-yildan to 1940-yilga qadar xalqimiz lotin yozuvidan foydalandi. 1940-yilning may oyidan boshlab esa rus grafikasiga asoslangan o‘zbek yozuvi amalda tatbiq etildi.
Mustaqillik barcha sohalarda bo‘lgani singari yozuv borasida ham milliy davlatchilik siyosatini yurgizish imkoniyatlarini yaratdi.
1993-yilning 2-sentabr kuni O‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilindi.
1995-yilning 6-may kuni O‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonunga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi Qonuni qabul qilindi.