Бухоро давлат университети ш. Р. Баротов, Л. Я. Олимов, О. Р. Авезов

14.4. Миянинг ишидаги психик ва нерв-физиологик хусусиятлари
Психик ва нерв-физиологик жараёнларнинг ўзаро муносабати масаласи анча мураккаб масалалардандир. Ўрганиш жараёнида психиканинг ўзига хос хусусиятлари нерв-физиологик хусусиятлардан қанақа муҳим белгилари билан фарқ қилишини аниқлаш мумкин. Агар бундай ўзига хослик мавжуд бўлмаганида психология мустақил билим соҳаси сифатида ўрганилиши ҳам мумкин эмасди. Уни асаб тизими физиологияси билан айнан бир хил деб қаралган бўларди.
Психиканинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш анчагина қийинчиликлар билан боғлиқ. Гарчи психик хусусиятлар нерв-физиологик фаолият замирида юзага келиб, унинг натижаси ҳисобланса ҳам лекин бу нерв-физиологик жараёнлар, аслини олганда, психик ҳодисаларда ҳеч бир кўринмайди, ёки унда аллақандай тарзда «яширинган» бўлади. Психик жараёнлар ўзида ички, физиологик жараёнларнинг эмас, балки ташқи объектларнинг характеристикасини (нарсаларнинг шаклини, катта-кичиклиги, ўзаро муносабатларини) мужассамлаштиради. Психик жараёнларнинг ана шу ўзига хос белгилари, яъни ташқи дунёнинг тана тизими ҳолатида акс этиши, ўрин олиши юз беради ва намоён бўлади.
Психик жараёнларнинг ўзига хос хусусиятларини тадқиқ этиш психикасининг мазмуни ва тузилишида нейрофизиологик жараёнлар мавжуд бўлмагани ёки сезилмаслиги сабабли жиддий қийинчилик туғдирарди. Бунинг устига психик ҳодисалар ўз негизидан маҳрум ҳолда, «танасиз», номоддий ҳисобланар эди. Бундан идеалистлар алоҳида танасиз руҳнинг мавжудлиги хусусида турли хил таълимотларни тўқиб чиқариш учун зўр бериб фойдаланишарди. Ана унинг учун ҳам психик ҳодисаларга нисбатан изчил материалистик ёндашувни сақлашга интилишлар айрим ҳолларда бошқа жиддий хатога, яъни психиканинг физиологик ҳодиса билан алмаштирилишига ва психологиянинг физиология билан алмаштирилишига уринишларга олиб келди. Психик ҳодисаларнинг рефлектор характерга эга эканлиги ҳақидаги назария бундай уринишларнинг хатолигидан далолат беради. Бу назария рефлектор актда психиканинг реал, фаол ва бошқарувчанлик ролини кўрсатади.