Бухоро давлат университети ш. Р. Баротов, Л. Я. Олимов, О. Р. Авезов

27.5. Қобилиятлар ва истеъдоднинг табиий шарт-шароитлари
Инсон қобилиятларининг моҳиятини тўғри тушуниш уларнинг мияга муносабати − барча психик жараёнлар, ҳолатлар, фазилатлар ва хусусиятларнинг умумий бўлган жиҳати ҳақидаги масалани аниқлашни тақозо қилади. Шахснинг барча индивидуал психологик хусусиятлари каби қобилиятлар унга қандайдир табиат томонидан туғма равишда, тайёр ҳолда берилмайди, балки ҳаёт ва фаолияг жараёнида таркиб топади. Киши дунёга ҳеч қандай психик хусусиятларсиз, фақат уларни орттиришга қаратилган умумий имкониятлар билан келади, холос. Киши мияси фақат воқелик билан ўзаро муносабат ва актив фаолият натижасида ўзининг илгариги индивидуал психологик фазилатлари ва хусусиятларини (шу жумладан, қобилиятларини ҳам) намоён қилган ҳолда теварак-атрофимиздаги оламни акс эттира бошлайди. Илмий психологияда қабул қилинган қобилиятлар туғма бўлмайди, деган қоидани ҳам ана шу маънода тушунмоқ керак.
Ана шу нуқтаи назарни ҳимоя қилиш инсон шахси ва унинг идеализм кўринишларига қарши қобилиятларини илмий тушуниш учун курашнинг муҳим шарти ҳисобланади. Ўз замонасида Афлотун тасдиқлаган эдики, қобилиятлар одамга туғма равишда берилган бўлади ва одам фойдаланадиган барча билимлар унинг «абсолют билимлар» идеал оламида бўлиши ҳақидаги таассуротларидан иборатдир. Қобилиятларнинг туғмалиги тўғрисидаги таълимот илоҳий доғмаларга ҳам кириб боради. XVII асрда француз файласуфи Жарти асарларида бундай ёндошиш «туғма ғоялар» тўғрисидаги маълумотлар сифатида гавдалантирилди. Қобилиятларга черков обрўси билан ёритилган ана шу фикрлар ёрдамида қараш орқали одамларнинг ижтимоий-ҳуқуқий, сиёсий тенгсизлиги қарор топган ҳамда паст табақалар намоёндаларини ўқитишнинг мумкин эмаслиги ҳақидаги фаталистик қарашлар ўрнашиб қолган. Бу ўзига хос барча тайёр фазилатлар ва хусусиятларга киши гўё туғилишиданоқ эга бўладиганлиги ҳақидаги, танасиз ва абадий жон тўғрисидаги идеалистик нуқтаи-назарлар билан маҳкам боғланган қобилиятларнинг туғмалигига нисбатан реакцион ва илмий асосланмаган қараш илмий психология томонидан қатъиян рад этилади.