Бухоро давлат университети ш. Р. Баротов, Л. Я. Олимов, О. Р. Авезов

Хотиранинг турлари. Хотирадаги индивидуал фарқлар ана шундай ҳолларда намоён бўладики, бир хил одамлар образли материалларни (нарсаларни, тасвирларни, товушларни, рангларни ва шу кабиларни) бирмунча самарали эсда олиб қоладилар, бошқа бировлари эса сўз материалларни (тушунчалар, фикрлар, сонлар ва ҳоказоларни) яхши эсда сақлаб қоладилар, учинчи бир тоифа одамларда эса муайян материални эсда олиб қолишда яққол устунлик сезилмайди. Шунга мувофиқ равишда, психологияда хотиранинг кўргазмали-образли, сўз-абстракт ва оралиқ турлари фарқланади. Хотиранинг бу турлари маълум даражада одамларнинг олий нерв фаолиятларидаги биринчи ва иккинчи сигнал тизимларининг ўзаро муносабатига боғлиқдир. Ҳаёт фактларининг тасдиқлашича, эсда олиб қолишда образлар ёки фикрларнинг устунлик қилиши, биринчи навбатда одамларнинг ҳаёт шароитлари ва фаолияти билан белгиланади. Ҳаёт, касбий фаолият талаблари у ёки бу турдаги хотиранинг озми-кўпми даражада ёрқинроқ намоён бўлишига сабаб бўлади. Жумладан, хотиранинг кўргазмали-образли тури кўпроқ рассомларда, сўз-абстракт тури кўпроқ назариячи олимларда учрайди. Лекин одатда хотиранинг у ёки бу турининг устунлиги кузатилмайди.
Турли таассуротларни эсда олиб қолаётганда қайси анализаторнинг энг маҳсулдор бўлишига қараб, хотиранинг кўргазмали-образли тури дифференциаллашади. Шунга мувофиқ хотиранинг ҳаракат, куриш ва эшитиш турлари фарқ қилинади. Лекин хотиранинг бу турлари соф ҳолда кам учрайди. Кўпинча хотиранинг: кўриш-ҳаракат, кўриш-эшитиш, эшитиш-ҳаракат каби аралаш турлари кўпроқ учраб туради. Киши ўз хотирасининг тегишли хусусиятларидан хотира махсулдорлигини ошириш усули сифатида фойдаланади.
Ўспиринлик ёшидаёқ хотира фақат тарбия объекти эмас, балки ўз-ўзини тарбиялаш объекти ҳам бўлиши керак. Хотирани шакллантириш қонуниятларини билишга асосланган тақдирдагина хотиранинг ўз-ўзини тарбиялашида анчагина ютуқларга эришилади. Шу муносабат билан хотирада материалнинг сунъий мустаҳкамланишини таъмин этадиган расмий усуллар биргаликда келишини билдирадиган мнемониканинг фойдаси тўғрисида гапириш керак. Лекин мнемоника фақат мантиқий мазмунни алмаштиради ва ҳеч қачон унинг ўрнини босмайди. Шахснинг мазмунли билиш фаоллиги маъноли хотиранинг ривожлантириш асосидир.