Бугун Ўзбекистон Республикаси-иқтисодиёти бозор иқтисодиётига асосланган, тўхтовсиз ривожланаётган давлат

Тарози хўжалиги



Ташиш вақтида юк вазнини ўлчашнинг аҳамиятлари. Темир йўллар ташилаётган юкларни сақлаш бўйича моддий жавобгардир. Юкнинг сонли сақлаш кўрсаткичи унинг вазнидир. Агар у ўзгармаган бўлса, демак темир йўл ўз олдига қўйилган вазифасини бажарди демакдир.
Юкнинг вазнини тўғри аниқлаш-бу ташилаётган юкнинг сақлашни таъминлашнинг асосий шартидир. Кўпинча ташилаётган юкнинг вазнидаги камомат уни вазнини нотўғри аниқлаш оқибатида юз беради.
Юкнинг вазнини ўлчаш, вагонларни юк кўтариш ва жойлаш қобилиятини оширади. Режадан ортиқ ортишга йўл қўймайди ва шу билан бирга ҳаракат хавфсизлиги таъминланади. Бундан ташқари, юкларни майдалаб жўнатишда юкнинг вазнига қараб, ташишга ҳақ тўланади.
Ташиш ҳужжатларида кўрсатилган юк вазнига қараб, юк жўнатувчилар ишлаб чиқариш вазифаларини бажарганликларини, режа бўйича хом-ашё, материаллар ва тайёр маҳсулотни етказиб берганини билишда ва ўзаро ҳисоб китоб ўтказадилар. Шунинг учун юкнинг вазнини тўғри ўлчаш ва уни юк қабул қилиб олувчига топширишда катта халқ хўжалик аҳамиятига эга.
Юкнинг вазнини ўлчаш жараёни уни тарозда тортиш деб аталади.
Вазн ўлчаш қурилмаларининг тури ва қурилмаларни ишлатиш принциплари, юкларни вазнини ўлчаш учун механик ҳамда электромеханик торозлардан фойдаланилади.
Темир йўлда ричаг типидаги тарозлар кенг тарқалган, бунда ричаглардан бири тароз тошларидан босим олади, иккинчиси юкдан босим олади ва улар мувозанати бир хил бўлиши керак. Тенглаштирувчи ричаг елкасининг узунлигини, юк қабул қилиш елкаси узунлигига нисбати, ўтказиш сони дейилади. Бу сон 5 дан 500 гача ва юқори бўлиши мумкин.
Юкнинг вазнини аниқлаш учун ўтказиш сонини тошнинг вазнига кўпайтириш лозим. Мисол учун, тороз тоши 5 кг ва ўтказиш сони 100 бўлса тороздаги юкнинг вазни 500 кг.
Ҳар хил юкларни вазнини аниқлаш учун ҳаракатланувчи ва станционар тарозлар қўлланилади. Ҳаракатланувчи платформали тарозлар, тошли, шкалали ва циферблатли (9-расм) ва автомобили. Улар ўроқлик ва донали юкларни ёпиқ омборларда ўлчаш учун қўлланилади.
Ҳаракатланувчи автомобил тарозлари 10 ва 15 тоннали юкларни тортади ва улар автомобилларни, уларни принципларини тортиш учун дала шароитларига мўлжалланган. Шу билан бирга йирик габаритли оғир юкларни тортишда ҳам ишлатилади.
Станционар тарозлар, юкларни статик шароитда тортувчи ва юкларни ҳаракатда тортишувчиларга бўлинади. Биринчи гуруҳига ёриқ тарозилар, эмватор (бункерлар), автомобиллар ва статик ҳолатдаги вагонларни тортувчи вагонлар киради.
Иккинчи гуруҳга эса, вагонларни ҳаракатда ўлчовчи вагонлар ингичка рельсли, кранли, автомат порцияли тарозлар ва дозаторлар, конвейли тарозлар киради.
Элеватор (бункер) тарозлари сочилувчан юкларни ва суюқ юкларни ўлчаш учун хизмат қилади.
Стационар автомобил тарозлари 10 т дан 150 т гача бўлган автомобил ва автопоездларни ўлчаш учун ишлатилади.
Вагон тарозлари-идишсиз ва баъзи қуйилувчи юкларни вагони билан тортиш учун ишлатилади. (тортиш чегараси 100, 150, 200 т).
150 т юк кўтарадиган вагон тарозилари (2.8 расм) учта асосий қисмдан иборат: Рельсли йўл ётқизилган платформа, катлованда жойлаштирилган ричагли механизм, тароз хоначасида жойлашган циферблатли кўрсаткич.

Расм 2.8. Рақам кўрсаткичли вагон тарозиси

Тортилаётган вагондан тушаётган босимни тарозли платформа кўндаланг устунли балка 2 ва вертикал устун 3 орқали устун коллонналарига осилган 4, 2 чи турдаги юк кўтариш ричагига ўтказади, улар орқали эса иккинчи турдаги бўйлама ричагга ўтказади. Охирида биринчи турдаги бўйлама ричаг ҳаракатланади.

Юкнинг вазнини, циферблат кўрсаткичи тортиш жараёнини тезлаштиради, чунки юк вазни автомат равишда тўғридан тўғри циферблат шкаласида ўқилади.
8, 6 ва 4 ўқли вагонларни ажратмасдан тортиш учун тортиш чегараси 200 т гача бўлиб тайёрланади. Унда 2 та платформа бўлади, каттаси 15,5 метр, кичиги 3,7 м узунликда.