“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

7.3. Demokratik kapitalizm modeli 
 
Yaponiya iqtisodiyotidagi “mo`jiza”da va uning qudratli darajasida Ikkinchi 
Jahon urushidan keyingi islohotlar tufayli amalga oshirilgan chora-tadbirlarning 
ahamiyati kattadir. Bunda Amerika okkupatsiya ma’muriyatining tashabbusi asos 
hisoblanadi. 
Iqtisodiy islohotlar juda qiyin axvolda amalga oshgan. Chunki Yaponiya 
iqtisodiyoti to`la harbiy izda bo`lib, barcha narsalar chegaralangan, qat’iylik 
sharoitida bo`lgan. Markazlashgan rejalashtirish, barcha narsalar oldindan qat’iy 
belgilangan holatda edi. Xatto haq to`lash oldindan aniq ko`rsatilgan, baholar 
o`zgarmaydigan qat’iy belgilangan tarzda edi. Ishlab chiqaruvchilar ham oldindan 
bir-biriga majburiy bog`langan, mol beruvchi va mol oluvchilar oldindan 
aniqlangan hamda iqtisodiy aloqalarni qat’iy bajarish tartibi o`rnatilgan edi. 
Shu bilan birga taqsimot ham qat’iy o`rnatilgan tartibda bo`lib, iste’mol 
buyumlari kartochkalar bo`yichyaa taqsimlangan. Iqtisodiyotda qat’iy davlat tartibi 
o`rnatilib, bunda hech qanday ihtiyoriylikka yo`l qo`yilmas edi. Davlat 
monopoliyasi to`la hukmronlik qilib, iqtisodiyot militarizatsiya (harbiylashtirilgan) 
asosda davom etar edi. 
Yirik-yirik konsernlar mavjud bo`lib, asosan harbiy sanoatdan iborat 
bo`lgan. Markazlashtirilgan harbiy mazmundagi iqtisodiyot mavjud bo`lib, bu tub 
o`zgarishlarni talab etar edi. Sanoat yo`nalishini, moliyani, iqtisodiy tashkililikni 
tubdan boshqacha usulda o`zgartirish zaruriyati tug`ilib, Yaponiya rivojini harbiy 
izdan chiqarib, sog`lom iqtisodiyot yo`liga o`tkazish talab etilgan. 
Bu o`zgarishlar demokratik kapitalizm modeli asosida amalga oshirilgan. 
Bundagi birinchi navbatli masala Yaponiya harbiy mashinasini sindirib, 
militarizatsiyani barbod qilish va uning iqtisodiy asosini yo`q qilib, erkin bozor 
iqtisodiyoti taraqqiyotiga yo`naltirishdan iborat edi. 
Buning uchun iqtisodiyotda keskin o`zgarishlarni amalga oshirish talab 
etildi. Mehnat munosabatlari o`zgartirilib, harbiycha majburiylik o`rniga 
yollanishga asoslangan munosabatlarga o`tish bilan bog`liq tadbirlar amalga 
oshirildi. pomonolistik iqtisodiy siyosat qo`llanilib, monopoliyalar yo`q qilina 
boshladi. Yirik xajmda konversiya qo`llanilib, harbiy mahsulotlarni o`rniga 
tinchlik hayotiy talab mahsulotlari ishlab chiqarishga o`rnatila boshladi. Harbiy 
korxonalar bitirildi va bundan keyin uning imkoniyatlarini yo`q qilish uchun davlat 
konstitutsiyasida qattiq chegaralanish belgilanib, umuman mamlakat mudofaaa 
xarajatlari milliy mahsulotga nisbatan 1 foiz bilan belgilanadi. 
Byudjet islohotlari amalga oshirilib, pul muomalasi mustahkamlashtirildi va 
valyuta kursi qat’iylashtirildi. Solig` siyosati o`zgartirilib, iqtisodiy normal 
rivojlanish darajasiga qaratildi va shunga mos shalklari qo`llanila boshladi. 
Natijada harbiy sanoat asoslari bo`lgan yirik konsernlar bitirilib, ularning 
aksiyalari sotilib, juda katta konsernlar, ya’ni oilaviy xolding (“dzaybasu”) 

---

124 
kompaniyalar bitirildi, monopol holatdan chiqarildi, tinch mazmunli iqtisodiy 
taraqqiyotga yo`l ochildi. 
Bu islohotlar sobiq agressorning qurolsizlantirishga va demokratik iqtisodiy 
taraqqiyotga yo`l ochib berdi. Normal iqtisodiy taraqqiyot sharoitlari yaratilib, 
militarizatsiya o`rniga ishonchli muhit tug`ildi. Tashqi iqtisodiy strategiya 
o`zgarib, eksport va import rag`batlantirila boshlandi. Davlat bilan biznes o`rtasida 
kooperatsiya paydo bo`ldi.
Agrar islohotlar natijasida yirik yer egaligi bitirilib, ommaviy ravishda 
yerlarni sotish amalga oshirildi. Natijada mustaqil fermer xo`jaliklari yuzaga keld. 
Bu esa qishloq xo`jaligida normal rivojlanish asoslarini paydo qildi.
Okkupatsiya hokimiyati davlat korxonalari tizimini ham o`zgartirdi va 
xususiy korxonalar moliyasini sog`lomlashtirish tadbirlarini qo`lladi. Moliyaviy 
islohotlar esa korxonalarga jamg`arishning ichki manbaalirini tug`dirish imkonini 
berdi. 
Amalga oshirilgan islohotlarning tadbirlari yuqori malakali ish kuchining 
mavjudligi, 
iqtisodiyotda ilmiy-texnik 
progressning keng 
qo`llanishning 
boshlanishi kabilar Yaponiya demokratik kapitalizm modelini shakllantirib 
iqtisodiy “mo`jiza” asosini yaratib berdi. 
Iqtisodiy o`sishning tezlashuvi rivojlangan mamlakatlarga texnik jixatdan 
yetib olish va texnologik o`zgarishlar davriga to`g`ri keladi. Chunki Yaponiya 
o`tgan asr 50 – yillarida xomashyo va yoqilg`i resurslarini ommaviy qayta ishlash 
texnologiyasini o`zlashtira boshlagan edi. Bu vaqtga kelib qora metullurgiya, 
ko`mir konlari, elektrostansiyalar rekonstruksiya qilinib, savdo floti qayta qurilgan 
edi. 60 – yillarga kelib harbiy korxonalarni konversiyalash asosida va yangi 
qurilish hisobiga maishiy tovarlar, radioapparaturalar, avtomobil sanoati tarmoqlari 
yaratiladi. Shu bilan birga neft-ximiya, sintetik va smola tolasi, elektronika 
tarmoqlarining urushdan keyingi avlodlari yuzaga keladi. Raqobatbardoshligi 
bo`lmagan ko`mir shaxtalari yopiladi va arzon import nefti energetik xo`jalikning 
yoqilg`i asosini tashkil etadi. 
Tarmoqlar tuzumining qayta qurilishda yangi texnika asosida ishlov berish 
sanoati tarmoqlarini yaratish asosiy yo`nalish hisoblangan. Buning asosiy sabablari 
arzon va yaxshi o`rgatilgan serob ish kuchi mavjudligi, xomashyo va energetika 
bo`yicha o`z manbaining yo`qligi, yangi texnologiyaga yo`l ochiqligi, ichki 
jamg`armalar manbai mavjudligi, kapital xarajatlarni moliyalash mexanizmlarining 
ta’minlanganligi kabi omillardan iboratdir. 
Bu vaqtlarda Yaponiya ichki qarzlarga muxtoj emas edi. Tashqi qarzlari ham 
asosan yo`q edi. Yirik tashqi qarzlardan foydalanilmagan. Pul tizimining 
mustahkamligi bunda ancha qo`l kelgan. Korxonalarning moliyalashuvi assoan 
banklar tomonidan bajarilgan. 
Urushdan keyingi bolalar tug`ilishining yuqori darajada bo`lishi 1955-1970 
yillar ichida mamlakat aholisining 90 mln.dan 104 mln. gacha yetkazdi. 
Industrlashtirish qishloqlardan ish kuchi oqimini kuchaytirdi. Noqishloq 
xo`jaligidagi bandlik 17 mln.dan 36 mln.gacha ko`tarildi, ya’ni 2 barobardan 
ortiqroq ko`paydi.

---

125 
Bu jarayonlar yollanma ishlovchilarning daromadini juda tez o`sishi bilan 
davom etdi. Mayda ishlab chiqarish juda tezlik bilan ko`paydi va mayda 
korxonalar soni 1,5 barobar oshdi. Tez o`sish davri Yaponiyada hozirgi o`rta sinfni 
shakllantirdi. Makroiqtisodiy darajada aholi talabidagi o`zgarishlarni aloxida 
ko`rsatish mumkin. Chunki bu iqtisodiy o`sishning asosini tashkil etgan, ya’ni shu 
vaqtlarga kelib yalpi mahsulot o`sishining 60 foizi shaxsiy iste’molga to`g`ri 
kelgan va 30 foizginasi iqtisodiy o`sishga sarf etilgan. Shundan 18-20 foiz ishlab 
chiqarish qurilishi va jixozlarning investisyaisini tashkil etgan.
Yaponiya yangi texnika asosida raqobatbardosh eksport tarmoqlarini 
qurguncha o`sishning eng muhim cheklovchisi chet hisoblash holati bo`lib kelgan. 
Bu davr uchun dalvatning sanoat siyosati tavsifli bo`lib, bunda resurslarni 
tarmoqlar o`rtasida taqsimlash, muayyan sanoat tuzumini tashkil etishda 
davlatning faol aralashuvi mavjud bo`lgan. Zaruriy import to`lovlaridagi moliya 
kvotalari muhim uskuna hisoblangan. Shu bilan birga chet investitsiyalaridan 
foydalanish faqat individual tarzda qo`llanilib, amalda kartochka taqsimoti hukm 
surgan. Bu bilan ichki bozorda chet raqobati minimumlashtirilgan. Demak, o`z 
vaqtida sanoat siyosatining asosini proteksionizm tashkil etgan. 
O`tgan asr 70 – yillaridagi ikki marta yuz bergan jahon neft inqirozi 
Yaponiyada chuqur inflyatsiyani yuzaga keltirib, iqtisodiy o`sishni keskin 
pasaytiradi. Qayd qilganimizdek, import nefti yaponiya energetikasining asosini 
tashkil etar edi. Shu bilan birga 70 – yillarga kelib io` kuchining yangi resurslari 
tugab, ekstensiv o`sish rezervi tamomlangan edi. Sanoat mahsuloti tovar 
nomenklaturasining yangilanishi resursi ham tugagan edi. Bu kapital qurilishning 
qimmatlashuvi, ish haqining ko`tarilishi, yangi ish joylarining jixozlarinishi 
qimmatlashtirgan edi. Natijada iqtisodiy resurslarni tejash va kapital xajmli 
o`sishning pasayishiga olib keladi. O`sish darajasi ikki barobar pasayishiga 
qaramasdan jamg`arish normasi yuqoriligicha qolib, YAIMning 30 foizini tashkil 
etgan. 
Bu Yaponiya iqtisodiyotini borgan sari ilmiy sig`imli tarmoqlarga e’tibor 
berishni kuchaytiradi. Bunda elektron mashinasozlik, zamonaviy aloqa vositalarini 
ishlab chiqarish tarmoqlari yyetakchilik qiladi. Erkin taraqqiyot kuchayishi bilan 
davlatni iqtisodiyotni shatakka olishi qisqarib, uning sanoat siyosati o`z kuchini 
yo`qotib boradi. Raqobatbardoshlikni yo`qotib borayotgan ichki ishlab chiqarish 
mahsulotlari o`rnini import egallay boradi. 
Bu Yaponiya iqtisodiyotining borgan sari jahon xo`jaligiga qo`shilishini 
tezlashtirdi. Lekin tashqi iqtisodiy aloqalar erkinlashuvining uzoqqa cho`zilishi 
ichki bozordagi kuchli raqobat sharoitida xalqaro bozor raqobatiga chuqur 
tayyorgarlik ko`rish imkonini tug`diradi.
Lekin dunyoda bunga boshqacha baho berish mavjud bo`lib, Yaponiya 
iqtisodiyotini berk iqtisodiyot deb tushunish mavjud edi. Amalda esa ichki 
iqtisodiyotni himoyalash va proteksionizm siyosati qo`llangan edi. Bunday 
chegaralar olib tashlanib xalqaro raqobatga to`la qo`shilish yuz berdi. 80 – 
yillarning o`rtalariga kelib AQSH va G`arbiy Yevropa mamlakatlari bilan bo`lgan 
savdoda katta ijobiy savdoning yuzaga kelishi o`tkir kelishmovchiliklarga va 

---

126 
Yaponiya uchun davlatlararo iqtisodiy munosabatlarda muhim masalaga 
aylanishiga olib keladi. 1986 – yili Yaponiya hukumati ijobiy saldoni 
iqtisodiyotning kuchli eksport tuzumining natijasi, deb tushuntiradi va bunga 
tuzumiy disproportsiya mavjudligi sabab, deb aytiladi. Importga imtiyozlar 
qo`llanila boshlab, chetga kapital chiqarish ko`chayadi va Yaponiyaning chet 
mamlakatlardagi aktivi ikki barobar ko`payadi. Bu asosan ish joylarini ko`payishi 
hisobiga bo`ladi. Natijada eksport tovar hisobiga emas, balki ish kuchi o`rinlari 
hisobiga yuz beradi. 
Yaponiyaning tashqi savdodagi o`rni katta. Jahon savdosida Yaponiyaning 
hissasi 7,3 foiz (1997 yil)ni tashkil etadi. Dunyoning oltin rezervlarining esa 12,8 
foiziga to`g`ri keladi. Mamlakatlarning jahon savdosiga tortish darajasi 
iqtisodiyotdagi eksport va import kvotasi bilan belgilanadi. Yaponiyaning 
YAIMdagi eksport kvotasi 10,5 foizga teng, ichki provordgi iste’moldagi import 
hissasi 10 foizni tashkil etadi. Bu G`arbiy Yevropa mamlakatlari ko`rsatkichlaridan 
ikki barobar past va AQSHga yaqin. 
Yaponiyaning tashqi savdo aylanishi eksporti 46,1 foiz rivojlangan 
mamlakatlarga, shundan 27,8 foiz – AQSHga to`g`ri kelsa, rivojlangan 
mamlakatlarga – 44,8 foizga to`g`ri keladi. Importning 45,7 foizi rivojlangan 
mamlakatlarga, shundan 22,3 foizi – AQSHga, rivojlangan mamlakatlarga – 39,1 
foiz to`g`ri keladi. 
Yaponiya eksportida 59,8 foiz ishlab chiqarish jixozlariga, uzoq muddatli 
iste’mol buyumlariga esa – 17,7 foiz to`g`ri keladi. Importda esa 43,3 foiz 
xomashyo, yonilg`i, yarimfabrikatlarga to`g`ri keladi, ishlab chiqarish jixozlari esa 
– 24,0 foizni tashkil etadi. 
Tashqi savdodagi eng yirik sherik AQSHdir. Ilgari neft ishlab chiqaruvchi 
mamlakatlar asos bo`lib, ularning hissasi 19,6 foiz (1980 yil)dan 6,4 foiz (1996 
yil)ga tushib qoldi. Osiyodagi Janubiy Koreya, Tayvan, Malayziya, Tailandlarning 
ham hissasi ortib bormoqda. 
Tashqi investitsiyada birinchi o`rinda AQSH turadi va bundagi hissa 40 
foizdan oshadi, 18 foizga yaqini Osiyo mamlakatlariga to`g`ri keladi. Umuman 
Yaponiyaning tashqi investitsiyasi keyingi 6 yil ichida ikki martaga oshgan. 
Yaponiyaning 
tashqi 
iqtisodiy 
aloqalarida 
o`tuvchi 
iqtisodiyotli 
mamlakatlarning o`rni ham ortib bormoqda. Buning ichida O`zbekistonning hissasi 
ham sezilarli darajadadir.
Yaponiya hozirgi vaqtda G`arbiy Yevropa Ittifoqi va AQSHdan keyingi 
dunyoda uchinchi qudratli iqtisodiyot mamlakati hisoblanadi.