“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

 
7.5. Ilmiy-texnik progress va iqtisodiy taraqqiyot 
Ilgаri 
Yapоniya 
tехnоlоgiyasini 
bоshqа 
mаmlаkаtlаr bilаn istаr – 
istаmаy bаhаm ko`rgаn. Birоq, 
endi vаziyat o`zgаrа bоshlаdi. 
Yapоniya bo`yichа mutахаssis 
Rоnаld Моrzеning fikrichа, 
“Ulаr 
yangi 
industriаl 
mаmlаkаtlаrning 
iqtisоdiy 
kuchаyishigа yordаm bеrаdi 
hаmdа shu tufаyli u еrlаrdа 
siyosiy vа strаtеgik tаyanchgа 
egа bo`lаdi”.

---

130 
 
Yaponiya taraqqiyotida, uning iqtisodiy “mo`jiza”sida ilmiy-texnik 
taraqqiyotning o`rni beqiyosdir. 90 – yillarga kelib Yaponiya kapital xarajatlari 
AQSH darajasiga yetdi. Agar buni aholi jon boshiga hisoblaganda AQSH 
darajasidan ikki barobar yuqoridir. Aytish mumkinki, kapital xarajatlar bo`yicha 
Yaponiya dunyoda liderlik qiladi. Amortizatsiya ajratmalari ham yuqori darajada 
bo`lishga qaramasdan investitsiyaning asosiy qismi mashina, jixozlar va 
texnologiyaga sarf etilib, raqobatdoshlikka qaratiladi. Yaponiya sanoatchilarining 
diqqati doimo ilmiy-texnik rivojiga qaratilgan. Bunda asosiy o`rinni ilmiy-tadqiqot 
tajriba-konstruktorlik ishlari investitsiyasi egallaydi (ITTKI). Buning asosiy 
maqsadi ilmiy g`oyalarni ishlab chiqish va tadbiq etishdan iboratdir. 
Keyingi 20 yil ichida ilm, texnika va texnologiya rivoji uchun qilingan jami 
xarajatlar 8 marta ortgan. Bu Yaponiyaning bu sohada dunyoda birinchi o`rinda 
turishini bildiradi. Lekin bunda asosiy yuk xususiy kompaniyalar yelkasida bo`lib, 
davlat mamlakatda ilmiy-tadqiqot ishlarini mujassamlashtirish va ITTKIni 
rivojlantirish, davlat dasturini amalga oshirish, xususiy kompaniyalarni 
rag`batlantirish ishlarini bajaradi. Shuni qayd qilish kerakki, bu sohada davlat bilan 
xususiy sektor o`rtasida aniq mehnat taqsimoti mavjud.
ITTKI xarajatlarining 80 foizi xususiy sektorga to`g`ri keladi. Umumiy 
bunday xarajatlarning 2/3 qismini elektronika, kimyo sanoati va kemasozlik tashkil 
etadi. 70-90 – yillar ichida Yaponiyada kompyuter va ofis jixozlari ishlab chiqarish 
xarajatlari 40 barobarga ko`paytirilgan. Ko`pchilik kompaniyalarda ITTKI 
xarajatlari uncha ko`p bo`lmasa ham samaradorlik yuqoridir. 
Yaponiyaning taraqqiyot muvaffaqiyatini ko`pincha g`arb texnologiyalari 
importi hisobiga bo`lgan, degan tushunchalar mavjud, o`zlari esa hech yangilik 
yaratmaydi, deyishadi. Amalda esa unday emas, chunki Yaponiya kompaniyalari 
ko`p sohada yangi texnologiya bo`yicha yyetakchilik qiladilar va import 
texnologiyani esa takomillashtiradilar. O`z kashfiyotlarini ro`yxatdan o`tkazib, 
patentlashtirish holati ko`p uchraydi. Masalan, “Hitachi” kompaniyasi ITTKIga 
to`xtovsiz o`z xarajatlarini kengayt irib boradi, 1997 – yilning o`zida texnologiya 
litsenziyalarini sotishdan olgan foydasi 50 mlrd. ienni tashkil etgan, qaysiki 
kompaniya umumiy foydasining 48 foiziga to`g`ri keladi. 1981 – yili “Hitachi” 
kompaniyasi diqqat markazini patentlar sifatiga qaratish yo`nalishini qo`llab, 
patentlarni “oltin”, “kumush” va “bronzalarga” bo`lgan. Shu bilan birga o`zida 
intellektual mulki bo`lishini tashkil etib, bu bo`lim strategik muhim kashfiyotlarni 
ajratib “oltin” statusi berish va ularni aniq texnologiyaga aylantirish, litsenziyalarni 
sotish ishlarini bajara boshlagan.
Hozirgi vaqtda “Hitachi” kompangiyasi 50 mingdan ortiq Yaponiya va 
chetda ro`yxatga olingan patentlarga ega. Har yili kamida 10 ming yangi patentlar 
uchun buyurtma beradi. Kashfiyot mahsulotlarini tenglashtirish uchun (o`zimi, 
chetdami, ayniqsa AQSHda) qattiq raqobat kurashi boradi. 
O`rta, kichik korxonalar ham yirik kompaniyalar kabi ITTKI xarajatlariga 
imkoniyatlari bo`lmasa ham tadqiqot ishlarini olib boradilar, injener-texnik 

---

131 
xodimlar bilan yangi texnologiya yaratish sohasida doimiy uchrashuv, muloqotlar 
tashkil etib turadilar.
Amaliy fanlarda muvaffaqiyat juda kuchli bo`lishiga qaramay keyingi 
yillarda fundamental tadqiqotlarda zaiflik sezila boshladi. Agar bu sohada asosan 
chet mamlakat muvaffaqiyatiga ishonilgan bo`lsa, endi qattiq patent tizimi 
qo`llanilishi bilan bu muammoga aylanmoqda. 
Yaponiya hukumati bunga e’tibor berib, sabablarini o`rgangan xolda 
umuman ilmiy-tadqiqot tizimi, ta’lim tuzumlari kabilarni takomillashtirish chora-
tadbirlarini qo`llashga qaratilgan dasturlar tuzishga qaratilgan katta xajmdagi 
islohotlar amalga oshirilishini kutish kerak.