“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

 
Ustun mavqeini suiiste’mol qilish 
Ustun mavqeni suiiste’mol qilishni taqiqlaydigan normalar AQSHning 
qonunchiligida yo`q, ustun mavqe konsepsiyasi ham yo`q. “Ustun mavqe”ga 
monopol hukmronlik o`xshash bo`lib, monopol hukmronlikni suiiste’mol qilishga 
savdo-sotiq/tijoratni monopollashishini misol qilish mumkin. 
Sherman Qonunining 2 moddasida shunday deyilgan: 
Bir nechta shtatlar, yoki xorijiy millatlar o`rtasida savdo-sotiq va tijoratni 
har xil qismini monopollashtirishga harakat qilgan har bir shaxs yoki boshqa shaxs 
bilan yoki shaxslar bilan kelishgan shaxs qonunbuzilish holatini sodir etilishida 
aybdor hisoblanadi. 
Shu bilan Amerika Qonunini ustun mavqeini suiiste’mol qilishni 
taqiqlaydigan normasi tugaydi. Qonun ushbu norma tushunchalariga ham, savdo-
sotiq va tijoratni monopollashishga tushadigan qismiga taalluqli bo`lgan xatti-
harakatlarga ta’rif bermaydi. 
Lekin an’anaviy tarzda noqonuniy monopollashish shaklidagi qonunbuzilish 
quyidagicha aniqlangan 

---

73 
1) Monopol hukmronlikni mavjudligi; plyus 
2) Raqobatga qarshi ataylab qilinganlik elementi (yirtqichlik, chiqarib 
tashlovchi, insofsiz cheklovchi, suiiste’mol qiluvchi xatti-harakatlar). 
Ataylab qilinganlik elementi Hozirda sudlar tomonidan shubha ostiga 
olingan. Ba’zi sudlar asosiy e’tiborini monopolistni xatti-harakati ataylab 
qilinganmi yoki yo`qmi qat’iyy nazar raqobatga yetgan zararga qaratishga 
xayrixohlar. 
Oliy Sud AQSH Grinnel Korp. (1966 yil) ga qarshi ishida ushbu normani 
buzish elementlarini belgilab berdi. 
Sherman Qonuning 2 moddasiga asosan monopol buzilish ikkita elementga 
ega: 1) relevant bozorda monopol hukmronlikka ega bo`lish va 
2) tovarni afzalligi, ishbilarmonlik yoki tarixan yuzaga kelgan vaziyat 
natijasida o`sish va rivojlanishdan farqli ravishda ushbu hukmronlikni ataylab 
qo`lga kiritish yoki ushlab turish. 
Shunisi qiziqki, Sherman Qonunining 2 moddasi iste’molchilarni 
manfaatlarini himoya qilish uchun emas balki raqobat/erkin savdo/sotiqni himoya 
qilishga yo`naltirilgan. Shunday qilib, iste’molchilar/xaridorlar uchun haddan 
ziyod qimmat narxlarni qo`llash kabi iste’molchilarni huquqlarini kamsituvchi 
suiiste’mol qilishlar AQSHning monopoliyaga qarshi qonunchiligi bilan deyarli 
ta’qib qilinmaydi. (yuqoriga qarang, 32 bet, AQSH). Mana shu holat AQSHning 
trestlarga qarshi qonunini kontinental Yevropa mamlakatlarining monopoliyaga 
qarshi qonunlaridan prinsipial
farqini aks ettiradi. 
AQSHning trestlarga qarshi qonunini savdo-sotiqni monopollashtirishni 
taqiqlash (ya’ni bozor hukmronligini suiiste’mol qilish) qismidagi yana bitta 
muhim jihati bu Amerika sudlarini jamoa ustunligini tan olmasligidir. (bir nechta 
yirik korxonalar bozor hukmronligiga ega). Shu vaqtni o`zida kollektiv ustunlik 
doktrinasi kontinental Yevropa va yeH mamlakatlarini ko`pchiligida mavjud.