“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

AMERIKA QOSHMA SHTATLARI 
 
Rasmiy nomi – Amerika Qoshma shtatlari. Poytaxti – 
Vashington. Xududi – 9363200 km kv. Aholisi – 284500000 
kishi. Davlat tili – ingliz (ispan, fransuz, nemis, italyan, polyak, 
portugal, arab, hind tillari ham keng tarqalgan). Dini – 
protestantlar (53%), katoliklar (26%), yaxudiylar (2% ga yaqin), 
pravoslavlar (2% ga yaqin), musulmonlar (2% ga yaqin). 
Pul birligi – AQSH dollari. 
Geografik joylashuvi: Shimoliy Amerika materigida 
joylashgan. 
Iqtisodi: AQSH ilg’or ibdustrial va sanoatning yuqori 
diversifikasiyasiga ega davlat bo’lib, neft sanoati (dunyoda 2-
o’rinda), metallurgiya (alyuminiy, qo’rg’oshin, mis ishlab 
chiqarish bo’yicha eng yirik davlat), mashinasozlik, aerokosmik, 
kimyo, elektron, oziq-ovqat, yog’ochni qayta ishlash va qishloq 
xo’jaligiga qaratilgan. 

---

62 
Energoresurslar eng salmog`li hisoblanib, qiymati bo`yicha qazilma boyliklarning 
90 foizini tashkil etadi. Foydalaniladigan mineral resurslarning 50 foizi import 
hisobiga to`g`ri keladi. Shu bilan birga tabiiy resurslarni himoyalash va saqlash, 
tijorat yo`lida foydalanishni taqiqlash siyosati qo`llanilib, AQSHda bir necha o`n 
yillardan beri qazilma boyliklar manbaalari hisobiga ishlab chiqarish bir muncha 
qisqartirilib, vaqtincha to`xtatilgan. Ayniqsa neft manbaalarining ancha qismi 
qayta bekitilib, qazib olish to`xtatilgan. Asosiy talab chet el xomashyolariga 
qaratilgan. 
Resurslardan foydalanishning yuqori samarali darajaga erishuvi tabiiy 
boyliklardan juda ehtiyotkorlik bilan foydalanish imkonini tug`dirmoqda. AQSH 
iqtisodiyotidagi muhim xususiyatlardan biri xizmat ko`rsatish sohasining 
ustunligidir. Bu ayniqsa XX – asrga kelib juda avj olgan. Xizmat sohasining yalpi 
ichki mahsulotdagi qismi 77 foizga yetgan. Sanoat va qurilish – 20 foiz bo`lsa, 
qishloq xo`jalik mahsulotlari atigi – 3 foizga teng bo`lgan. 
Hozirgi davr AQSHning sanoat ishlab chiqarish tuzumi shakllanishida 
mashinasozlik yyetakchi o`rinni egallaydi. Ma’lumki, AQSH yirik muhim 
mashinalar ishlab chiqarishda dunyoda katta o`rin egallaydi. Elektron, 
elektrotexnika 
bilan 
bog`langan 
mashinasozlik boshchilik 
qilib, 
bunga 
xos 
zamonaviy 
texnikalar 
yaratiladi. 
Transport 
mashinasozligi 
esa 
oldindan dovrug`i ketgan 
bo`lib, 
bunda 
asosiy 
urg`u 
avtomobillarga 
qaratilgan. 
Lekin 
aviatsiya 
mashinasozligida 
ham 
dunyoda 
yyetakchilik 
qiladi.
Elektron 
mashinasozlikda maishiy 
ahamiyatga ega bo`lgan 
tarmoqlar asos bo`lmay, 
sanoat tarmoqlari uchun, 
ayniqsa harbiy xizmatlar 
uchun 
texnika 
ishlab 
chiqarish 
yyetakchilik 
qiladi. 
Mashinasozlikda 
aviatsiya sanoati bilan 
raketa 
mashinasozligi 
Mоliyaviy inqirоz dаvridа ko’pginа Mаmlаkаtlаr iqtisоdiyoti 
хуkуmаt хаmdа tаshqi krеditоrlаrning Mоliyaviy ko’mаgigа аnchа 
mухtоjlik sеzdi. Bu еsа, o’z nаvbаtidа, dаvlаt qаrzi yoki tаshqi 
qаrzlаrning оshib kеtishigа оlib kеldi. 
Ko’pginа G’аrb Mаmlаkаtlаridа dаvlаt bуudjеtining dеfitsiti, 
dаvlаt qаrzi vа xуsusiy sеktоr qаrzining o’sib bоrishi оdаtiy хоlаtdir. 
Birоq, 2008-yilning 4 chоrаgidа bоshlаngаn jахоn mоliyaviy inqirоzi 
dаvridа bа’zi Mаmlаkаtlаrning iqtisоdiyoti qаrz bоtqоg’igа bаtаmоm 
bоtib qоldi. 
Tаshqi qаrz - bу, mаmlаkаtning tаshqi mаjburiyatlаri, xоrijiy 
krеditlаr vа уillаr bo’yichа fоiz to’lоvlаrining yig’indisidir. Bundа 
fаqаtginа хуkуmаtning tаshqi qаrzi еmаs, bаlki kоrpоrаtsiyalаr vа 
individuаl shаxslаrning хаm mаmlаkаt tаshqаrisidаgi qаrzlаri хisоbgа 
оlinаdi. 
Biz shу pаytgаchа АQSH tаshqi qаrzlаrining tinmаy o’sib 
bоrаyotgаnligi vа buning оxir оqibаt qаndаy sаlbiy nаtijаlаrgа оlib 
kеlishi хаqidа bir nеchа mаrtа "qаyg’уrgаn" хаm еdik. Аslidа хаm bu 
хаqdа qаyg’уrishgа аrzigulikmi? 
Mаmlаkаtning qаrz pоzitsiyasini bоshqа mаmlаkаtlаrniki bilаn 
sоlishtirishdа, оdаtdа, yalpi tаshqi qаrz miqdоrining yalpi ichki 
mахsulоtgа nisbаti (fоiz хisоbidа), ya’ni uning qаrzdоrlik dаrаjаsi 
e’tibоrgа оlinаdi. 
Аytish mуmkinki, АQSH tаshqi qаrzi miqdоr jiхаtdаn eng 
kаttаsi bo’lishi mуmkin, lеkin mаmlаkаt yalpi tаshqi qаrzining yalpi 
ichki mахsulоtgа nisbаti esа dunyodаgi еng yuqоri ko’rsаtkich 
хisоblаnmаydi. 
Tashqi qarz (yalpi ichki maxsulotga nisbatan, %): 98,4% 
Yalpi tashqi qarz miqdori: 13,92 trln. $ 

---

63 
katta xajmlidir. Bu bevosita harbiy maqsadlarga qaratilgan bo`lsa, shu bilan birga 
kosmik xizmatlarga ham qaratilgandir. Mashinasozlik sanoatida kosmik texnika 
asos bo`lib, bu sohada AQSH dunyoda eng yyetakchi o`rinni egallaydi va bu 
sohadagi mahsulotning eng ko`p miqdorini ishlab chiqaradi va natijada kosmik 
fazoni o`rganish bo`yicha asosiy ish xajmi keyingi yillarda AQSHga to`g`ri keladi.
Yer atrofi fazosini o`rganish, quyosh sayyoralarini o`rganishda yaratilgan 
kosmos, raketa texnika asboblari katta ahamiyat kasb etish bilan birga iqtisodiyotni 
rivojlanishida borgan sari ko`proq qo`llanilmoqda. 
AQSH sanoat ishlab chiqarishi tuzumidagi ikkinchi darajalisi kimyo 
sanoatidir. Bu tarmoq korxonalari asosan neft va gaz qazilma joylarida bo`lib, shu 
bilan birga chetdan keladigan neft importi, terminallari yaqinida ham joylashgan. 
Ma’lumki, Kime sanoatining mahsulotlari iqtisodiyotning ko`p tarmoqlari uchun 
juda zarur bo`lib, bu ayniqsa qishloq xo`jaligi, uy-ro`zg`or, sanoat tarmoqlari, 
kosmetika, bo`yoqchilik kabilarda juda ko`p ishlatiladigan mahsulot va vosita 
hisoblanadi.
Iqlim sharoitlarining qulayligi, tuproq unumdorligining yuqoriligi qishloq 
xo`jaligining rivojlanishiga yaxshi imkoniyatlar tug`diradi. Chorvachilik, 
g`allachilik, paxtachilik, bog`dorchilik, sabzavot va polizchilik yuqori unumli 
bo`lib, oziq-ovqat va xomashyo mahsulotlarining turli xillarini yetishtiruvchi 
xo`jaliklar uyushtirish imkonini beradi. Serunum, yuqori xosilli xo`jaliklar yetarli 
darajada mahsulotlar yyetishtirish, shu bilan birga ichki talablarni to`la ta’minlagan 
xolda katta qismini jahon bozoriga chiqarish sharoitini tug`diradi. Qishloq xo`jaligi 
ishlab chiqarishi boshqa soha va tarmoqlarga o`xshagan juda yuqori darajada 
tashkil etilgan.
Qishloq xo`jaligining taraqqiyot darajasi shuni ko`rsatadiki, bandlik 3 foizni 
tashkil etadi xolos. G`oyat ko`p miqdordagi mahsulotning shuncha oz miqdordagi 
ishlovchilar bilan yetishtirilishi ilg`or texnologiya, ishbilarmonlik, tashkiliylik, 
yuqori mehnat unumdorligining natijasidir. Albatta bozor mexanizmlarini 
qo`llashdagi uddaburonlik, yuqori darajadagi tijoratlilik katta o`rin egallaydi. 
Xatoki shu kunlarda O`zbekiston bozorlarida AQSH tovuqchilik, sholikorlik va 
boshqa mahsulotlari kabilarni tez-tez uchratish mumkin. Albatta bu AQSH qishloq 
xo`jaligi qudratining ta’siriy natijasidir.
Amerikalik fermerlar jahonda eng yuqori mehnat unumdorligi darajasiga 
erishgan. Agar rivojlanmagan mamlakatlar qishloq xo`jaligida band bo`lgan bir 
ishlovchi o`zi va oila a’zolarini zo`rg`a boqa olsa, Yaponiyada bir fermer 16 
kishini, G`arbiy Yevropada 19 kishini ta’minlasa, AQSHda esa bir fermer 59 
kishining qishloq xo`jalik mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojini qondira oladi. Albatta 
bunda murakkab va yuqori unumli qishloq xo`jalik mashinalaridan foydalanish 
katta yordam beradi. Shu bilan birga infratuzilmaning yuqori darajada taraqqiy 
etganligi ahamiyatlidir. Bunga qishloq xo`jaligi mahsulotlarini tashish va 
omborlarda saqlashning yuqori darajada tashkil etilishini ham qo`shish kerak. Eng 
muhimi davlat tomonidan qishloq xo`jalik ishlab chiqarishning har tomonlama 
qo`llanilishidir. Fermerlar doimo davlat himoyasida bo`lib keladi, katta-katta 
davlat dasturlari amalga oshiriladi. Masalan, qishloq xo`jaligi va oziq-ovqat 

---

64 
sohasiga qaratilgan davlat dasturlari bo`yicha xarajatlar AQSH Federal 
byudjetining 4,5 foizini tashkil etadi. Bu esa qishloq xo`jaligi mahsuloti yillik 
qiymatining 27 foiziga teng bo`ladi, yoki bo`lmasa har bir gektar ekinga davlatning 
yillik 410 dollarini subsidiyasiga tengdir. 
AQSH iqtisodiyoti taraqqiyotida ilmiy-texnik salohiyatning jamg`arilishi 
sharoitlarini doimo ta’minlashda davlatning hissasi katta. Ayniqsa harbiy 
xarajatlarni qisqartirish hisobiga ilmiy sig`imli tarmoqlarning asosiy kapitaliga 
investitsiyani qo`llash ahamiyatlidir. Mamlakatning ilmiy-texnik salohiyatini 
o`sishida va Amerika tovar hamda xizmatlarining jahon bozorlarida 
raqobatbardoshlik darajasini saqlashda bilim olish va ilmiy kadrlar tayyorlashdagi 
solig` imtiyozlari va uning 
xarajatlarini 
oshirib 
borishning byudjet hisobiga 
amalga oshirilishi yaxshi 
natijalar 
bermoqda. 
Shu 
bilan 
birga 
immigratsiya 
siyosatining 
bu 
sohada 
maqsadli 
yo`nalishida 
bo`lishi ham qo`l kelmoqda. 
Chunki 
bunda 
butun 
dunyodan ilmiy, injener va 
boshqaruv kadrlarini jalb 
etishga katta yo`l ochib 
berilgan. 
Shuning uchun ham 
AQSHning 
iqtisodiy 
o`sishida 
ilmiy-texnik 
progress eng muhim omilga 
aylangan va fan-texnikaning 
ko`pchilik 
sohalarida 
dunyoda tan olingan liderga 
aylangan. Jahonda eng yirik 
salohiyatga 
ega 
bo`lib, 
ilmiy-tadqiqot 
va 
tajriba 
konstruktorlik 
ishlari 
(ITTKI) umumiy xajmi bo`yicha jahonda birinchi o`rinda turadi. Shu bilan birga 
kompaniyalarning bunday xarajatlari borgan sari ortib bormoqda. Yaponiya va 
Yevropa mamlakatlarining ham bunday xarajatlarining tezlik bilan ortib borishiga 
qaramay, kamdan-kami Amerika darajasiga yaqinlashmoqda. ITTKI xarajatlari 
AQSH davlat byudjetida ham katta o`rin egallamoqda. Keyingi to`rt o`n yillik 
ichida Federal byudjetning fan, kosmos va texnologiya uchun xarajatlarining 
salmog`i 11 marta o`sib, 0,1 foizdan o`tgan asrning 90 – yillari o`rtasiga kelib 1,1 
foizgacha yetdi. 
Jаhоn yеr fоndining umumiy mаydоni - 134 mln.km 
kv. (13,4 mlrd.gа) bo`lib, uning аsоsiy qismi Аfrikа, МDH, 
Хоriжiy Оsiyo, Shimоliy vа Jаnubiy Аmеrikаdа jоylаngаn.
Jоn bоshigа еr fоndi eng ko`p Аvstrаliyagа to`g`ri kеlsа, eng 
kаm Хоriжiy Оsiyogа to`g`ri kеlаdi. 
Ishlоv bеrilаdigаn еrlаr mаydоni bo`yichа АQSh (190 mln.gа), 
Hindistоn (100 mln.gа), Rоssiya (134 mln.gа), Хitоy (95 
mln.gа), Каnаdа (46 mln.gа), Qоzоg`istоn (36 mln.gа), 
Ukrаinа (34 mln.gа) аjrаlib turаdi. Еvrоpаdаn tаshqаri, 
jаhоnning bаrchа mintаqаlаridа tаbiiy o`tlоq vа yaylоvlаr 
ishlаb bеrilgаn yrlаrgа nisbаtаn ko`prоq. 
Jаhоn bo`yichа 720 mln.gеktаr еrgа dоnli ekinlаr ekilmоqdа. 
Ulаr jаmi ekin mаydоnining Buyuk Britаniya, Frаnsiya vа 
Itаliyadа 50-60% ini, Rоssiya, Pоlshа, Веngriya, Ruminiya vа 
Yapоniyadа 60-65% ini, GFРdа - 70%, Vеtnаm vа 
Моngоliyadа 80% egаllаgаn. 
Jаhоndа jаmi ekin mаydоnining аsоsiy qismini 3tа ekin, ya’ni 
bug`dоy (23 mln.gа), shоli (140 mln.gа), mаkkаjo`хоri (180 
mln.gа) egаllаydi. 
Jаhоn bоzоrigа yiligа 5-6 mln.t. o`rtа tоlаli pахtа chiqаrilаdi. 
Аsоsiy pахtа tоlаsini ekspоrt qiluvchi mаmlаkаtlаrgа АQSh, 
O`zbеkiston, Хitоy, Pоkistоn, Hindistоn, Аfrikа mаmlаkаtlаri, 
Pаrаgvаy, Аvstrаliya hisоblаnаdi. Pахtа impоrtini ikki mintаqа 
bеlgаlаb bеrаdi: 
-Shаrqiy vа Jаnubiy-Shаrqiy Оsiyo (Yapоniya, Таyvаn, 
Коrеya Rеspublikаsi, Gоnkоng, Таylаnd, Indоnеziya) 
-Еvrоpа - Itаliya, FFР, Frаnsiya, Pоlshа, Chехiya, Slоvаkiya vа 
bоshqаlаr. 

---

65 
AQSH bozor iqtisodiyoti rivojining eng 
muhim ko`rsatkichlaridan biri ish joyi 
qiymatining 
yuqoriligidan 
iboratdir. 
Bu 
rivojlangan 
mamlakatlarda 
milliy 
mahsulotning ¾ qismigacha yetsa, Amerikada 
80 foizgacha boradi. Albatta bu umumiy 
taraqqiyotning 
eng 
muhim 
natijasidir. 
Ma’lumki, bu ishlovchining ish haqi degan 
so`z, ya’ni uning daromad manbaini tashkil 
etadi. Aholi turmush darajasining manbai ham daromaddan iborat bo`lib, bu 
provardida inson turmush sifatida o`z ifodasini topadiki, ishlovchining asosiy 
maqsadi mana shu daromaddir. 
Ish joyining qimmatligi hayotiy muammolarning hal qilinishining asosi 
ekanligi ma’lum narsa, chunki uning sifatini ko`tarish uchun sarf etiladigan asos 
hisoblanadi. Bu tibbiyotga, madaniyatga, dam olishga talabni oshiradiki, bular 
doimo talab yuqoriligi uchun sifatli darajada bo`ladi. Hayotiy talab to`laligi 
ta’minlanadi. Uzoq sermazmun umr ko`rish ta’minlanadi. 
Ish joyi qimmatligi asosidagi bunday holat bandlik uchun bo`lgan talabni 
ko`paytiradi. Bu bir tomondan yuqori malakali ishlovchilar taklifi darajasini 
ko`tarsa, ikkinchi tomondan boshqa mamlakatlardan keladigan asosan yuqori 
intellektual mehnat egalari oqimini kengaytiradi. Inson maqsadi yaxshi hayot va 
buning asosi yuqori daromadga erishish bo`lgandan keyin albatta Amerikada 
ishlashni, undagi yuqori darajali hayot kechirish lazzatidan bahramand bo`lishni 
istaydiganlar ko`p bo`ladi va immigratsiya harakatini kuchaytiradi.
Amerika millati ommaviy immigratsiya natijasida shakllangan bo`lib, ko`p 
millatli xalqdan tarkib topgan. Asosan Yevropaliklar bo`lib, birinchi navbatda 
Angliya, Shotlandiya, Irlandiyadan kelganlardir. Germaniya, Italiya, Polsha va 
Rossiyadan kelganlar ham ko`p. Shu bilan birga Osiyoliklar ham ancha qismini 
tashkil etadi. Lekin o`z vaqtida Afrikadan qul qilib sotilganlar solmog`i sezilarli 
bo`lib, deyarli umumiy aholining 12 foizini tashkil etadi. Negrlardan tashqari ish 
axtarib, baxt izlab kelganlar ham ko`p bo`lgan. yerlar ko`p, serhosil, iqlimi yaxshi, 
yuqori daromad olish ehtimoli o`z vaqtida ommaviy ravishda kelishga olib kelgan. 
Mavjud siyosiy va boshqa erkinliklar bunga juda moyillik tug`dirgan. Bu narsa 
deyarli AQSH tarixi davrida doimiy bo`lib, xattoki hozirgacha davom etadi deyish 
mumkin. Chunki mavjud yuqori iqtisodiy imkoniyatlar, yuqori turmush xali ham 
bo`lsa o`ziga tortadi. 
AQSH davlatining yuzaga kelishi, rivojlanishi erkinlik ruhiyatida davom 
etib, bu o`ziga xoslikni shakllantirgan. Mavjud tabiiy va ijtimoiy sharoit 
ishbilaromnlik, tashabbuskorik, ijtimoiy faollik ruhida bo`lishga moyilik tug`dirib, 
har qanday qiyinchilik, mehnatsevarlikka da’vat qilgan. Bu siyosiy erkinlik, 
demokratik tizim sharoitida jamiyatning shakllanishi, iqtisodiy rivojlanishning 
tezlashuvi va sog`lom ravishda davom etishiga katta ta’sir ko`rsatib keladi. 
Siyosiy, iqtisodiy erkinlik haqiqiy kuchli davlat va jamiyatni yaratishga olib 
kelgan. Albatta bunda avvalo kuchli, taraqqiy etgan bozor munosabatlari asosidagi 
Fan – texnika inqilobinig kengayishi va 
chuqurlashuvi, 
jahon 
xojaligiga 
tasirining 
kuchayishi 
kopchilik 
mamlakatlarda industrial turdan keyin 
shakillangan va postindustrial deb nom 
olgan 
(rost 
– lotincha “keyin”) 
iqtisodiyotning mutlaqo yangi turning 
tarkib topishiga olib keldi

---

66 
iqtisodiyotning xal qiluvchi ahamiyati kattadir. Aytish mumkinki, AQSHni shu 
darajaga yetkazgan avvalo uning qudratli bozor iqtisodiyotidir.