Borliq va rivojlanish falsafasi

Zaruriyat va tasodif. 
Obyektiv olamni bilishda zaruriyat va tasodif kategoriyasi 
muhim falsafiy-metodologik ahamiyatga ega. Zaruriyat – narsa va hodisalarning vujudga 
kelishi, shakllanishi va rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlar, munosabatlar 
majmuasidir. Tasodif esa – zaruriyatning namoyon bo‘lish shaklidir. 
Zaruriyat va tasodif kategoriyasi olamni falsafiy bilishning mushtarakligini va 
samaradorligini ta’minlaydi. 
Shu nuqtai nazardan, zaruriyatni turkumlashtirganda, uning makon va zamondagi 
strukturaviy tuzilishini tashkil qilgan elementlarini sistemali-strukturali tahlil qilish 
lozim. Shuningdek, zaruriyatni sabab-oqibat munosabatlari tarzida tushunish lozim. 
Zaruriyat narsa va hodisalarning muqarrar rivojlanish qonuniyatdan kelib chiqadi hamda 
obyektiv sabablar tizimiga asoslanadi. Masalan, O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan 
keyin, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tishi tarixiy obe’ktiv zaruriyatdir, uning 
«o‘zbek modeli» asosida amalga oshirilishi zaruriyatning konkret namoyon bo‘lishidir. 
Bunda tasodif «subyektivlashtirilgan» jarayon sifatida ko‘zga tashlansa ham, obyektiv 
hodisadir. Chunki, O‘zbekistonning tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy 
rivojlanishining milliy xususiyatlari, bozor munosabatlariga o‘tishning xarakterini 
belgilab beradi. 
Zaruriyatlar tabiiy-tarixiy rivojlanishning obyektiv qonuniyatlaridan kelib chiqib, 
doimiy o‘zgarib turadi. Zaruriyatlarning tasodiflar tarzida namoyon bo‘lishi, o‘z navbatida, 
boshqa hodisalar uchun zaruriyat maqomiga ega bo‘ladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, 
zaruriyat va tasodif o‘rtasidagi bog‘lanishlar sabab-oqibat munosabatlari xarakteriga mos 
keladi. 

---

Zaruriyat va tasodif, kategoriyasiga boshqa kategoriyalar kabi, uni aniqlash va 
baholashga muayyan subyekt ehtiyojlari, manfaatlari nuqtai nazaridan yondashiladigan 
bo‘lsa, muqobil qarashlar vujudga keladi. Masalan, sobiq Ittifoqning parchalanib, 
mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, ayrim nazariyotchilar tomonidan tasodifiy hodisa 
deb baholanib, uning zaruriy, obyektiv qonuniy xarakteri inkor etilmoqda. Vaholanki, 
jamiyat taraqqiyotida hech qanday imperiyaning abadiy bo‘lmasligini tarixiy tajribalar 
doimiy isbotlab kelgan. Demak, bunda biz zaruriyatni ko‘rib turibmiz. 
Zaruriyat va tasodifning aloqadorligi, bog‘lanishi shundaki, ular bir-birisiz mavjud 
bo‘la olmaydi, ya’ni zaruriyatning muqarrarligi tasodifga ham xosdir. Shuning uchun 
falsafiy adabiyotlarda tasodiflarning muqarrarligi, tarixiyligi, sababiyligini, 
qonuniyligini inkor qiluvchi qarashlar g‘ayriilmiydir.