Borliq va rivojlanish falsafasi

Mazmun va shakl. 
Falsafada mazmun va shakl kategoriyasi narsa, hodisalarning 
mavjudligi va rivojlanish jarayonini bilish usuli sifatida muhim ahamiyatga ega. 
Mazmun - narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonidagi sistemani tashkil qilgan 
elementlarning strukturaviy bog‘lanishi bo‘lib, uni boshqa sistemalardan farqini 
belgilaydigan aloqadorliklar va munosabatlarini ifodalaydi. 
Shakl esa – sistemani tashkil qilgan elementlarning strukturaviy bog‘lanishlari, 
aloqadorliklari, munosabatlarining ifodalanishidir. Hozirgacha falsafiy adabiyotlarda 
mazmun va shakl o‘rtasidagi bog‘lanishlarni bir-biridan ajratib tahlil qilish an’anaviy 

---

xarakterga ega. Ya’ni, mazmunning o‘zgarishi shaklning o‘zgarishiga olib keladi, degan 
xulosa ustuvor bo‘lgan. Vaholanki, sistemaning elementlari strukturaviy bog‘lanishlarsiz, 
aloqadorliklarsiz mavjud bo‘lish mumkin bo‘lmaganligidek mazmun va shakl ham bir-
birisiz mavjud bo‘la olmaydi. Biz faqat nisbatan mustaqil bo‘lgan mazmun va shaklni 
bilish xususiyatiga qarab, shunday mantiqiy xulosaga kelishimiz mumkin. Boshqacha 
qilib aytganda, mazmun va shakldagi har qanday juz’iy o‘zgarish ham bir-biridagi 
o‘zgarishlarni taqozo qiladi, faqatgina biz ularni bilib olgan yoki bilmagan bo‘lishimiz 
mumkin. Masalan, suvning agregat holati, shakli o‘zgarishi bilan uning mazmuni ham 
o‘zgaradi. Ya’ni, suv bug‘ holatida chanqoqni qondirmaydi, o‘simliklarni sug‘orish 
uchun yaramaydi. Bundan tashqari, elementlarning strukturaviy bog‘lanishlari 
sistemaning xarakterini belgilashidan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, strukturaviy 
bog‘lanishlar shakl sifatida sistemaning mazmunini ham belgilab turadi. Shunga ko‘ra, 
shaklni mazmunga nisbatan «ikkilamchi» deyish noo‘rindir. Bunga ijtimoiy hayotdan 
misol keltiradigan bo‘lsak, demokratiya boshqarishning shakli sifatida jamiyatning 
mazmunini belgilab turadi. 
Falsafada mazmun va shakl kategoriyasini boshqa kategoriyalar tizimidan ajratib 
olib, nisbatan mustaqil tahlil qilganda, unga insonlarning muayyan manfaatlar va 
ehtiyojlar asosida yondashishlarini alohida e’tiborga olish kerak. Bu umuman mazmun 
va shaklning obyektiv xarakteriga putur yetkaza olmasa ham, ularni baholashdagi 
subyektiv, muqobil qarashlarda o‘z ifodasini topadi.