Borliq va rivojlanish falsafasi

Ong shak-shubhasiz mavjud, ammo u mavhum bo‘lib, balki bilvosita – 
odamlar tili va muayyan faoliyati orqali namoyon bo‘ladi.
Binobarin, inson 
borlig‘ining bu elementlarini tahlil qilmasdan ongning mohiyatini aniqlash mumkin 
emas. Mazkur tahlil ongning biologik jihatini ham o‘z ichiga oladi, zero uning 
mavjudligi inson bosh miyasi faoliyati bilan uzviy bog‘liq. Shu sababli ongning 
tabiati nafaqat falsafada, balki fiziologiya, psixologiya, sosiologiya, kibernetika, 
informatika va boshqa ijtimoiy va tabiiy fanlarda ham o‘rganiladi.
Ayni vaqtda mazkur muammo o‘ta murakkabligi tufayli uning falsafiy talqini 
ayrim fanlar uchun muhim metodologik rol o‘ynaydi. Ularning natijalari esa, o‘z 
navbatida, ongning tabiati xususidagi falsafiy mulohazalar uchun asos bo‘ladi. 
Ongning tabiati masalasining qo‘yilishi va unga berilgan tegishli javob, odatda, 
barcha keyingi falsafiy, chunonchi: ontologik, gnoseologik, ijtimoiy va boshqa 
mavzulardagi mulohazalarning yo‘nalishini belgilaydi.
Ong va jonning tenglashtirilishi
. Atrof muhitda, o‘z ichki dunyosida yuz 
berayotgan o‘zgarishlarga odamlar qadim zamonlardayoq e’tibor berganlar. Bu jon 
va ruh haqidagi mulohazalar paydo bo‘lishiga olib kelgan. Shu tariqa bashariyat 
tarixida animizm - odamlar, hayvonlar hayoti, narsalar va hodisalarga jon va ruhlar 
ta’sir ko‘rsatishiga bo‘lgan e’tiqod paydo bo‘ldi, shu asnoda shakllangan dunyo 
haqidagi tasavvurlar keyinchalik u yoki bu tarzda turli dinlar negizini tashkil etdi.
Jon haqidagi ilk falsafiy tasavvurlar odatda muayyan birinchi asoslar (havo, 
olov, atomlar harakati va sh.k.) bilan bog‘langan va shaxssiz bo‘lgan, ya’ni inson 
tabiatining betakrorligi, uning individualligi bilan tenglashtirilmagan. Suqrotdan 
oldingi falsafa to‘laligicha shunday xususiyatga ega bo‘lib, bu yerda ideallik 
tushunchasini deyarli uchratmaymiz. Masalan, olovni oqil va olijanob, suvni – tuban 
asos deb hisoblagan Geraklit jon (psixeya) olov yoki suvdan iborat bo‘ladi, degan 
g‘oyani ilgari suradi. Olov ko‘proq bo‘lgan «quruq» jonni - eng oqil va maqbul deb 
hisoblaydi. Jon namlangach, o‘z kuchini yo‘qotadi, ho‘llangach esa – halok bo‘ladi. 
Shu sababli jon olovi kuchliroq yonishi uchun faol ma’naviy va aqliy hayot 
kechirishga harakat qilish lozim. O‘z navbatida ayrim kishilarning jonlari butun 
dunyoning birinchi sababi hisoblanadigan va uni boshqaradigan dunyoviy aql olovi 
– «logos» bilan bog‘liq.
Suqrot va Platon moddiy va ideal hodisalarni farqlagan. Shuningdek, Platon 
Yevropa falsafiy an’anasida ideal asosni qayd etibgina qolmasdan, balki undan 
moddiy asosni ham keltirib chiqargan birinchi faylasuf hisoblanadi. Ayrim inson ongi 
esa, Platon fikriga ko‘ra, uning joni bilan bevosita bog‘lanadi. Bu o‘lmas jon u yoki 
bu tanaga, tana tug‘ilgunga qadar o‘z «zindoni»ga tushgandek kirib joylashadi va u 

---

o‘lganidan keyin esa boqiy g‘oyalar dunyosida mushohada yuritadi va shu tariqa 
ularni o‘rganib yashaydi. Platon ruhiy hodisalarni tuyg‘ular dunyosi (sezish va idrok 
etish) va intellektga ajratadi. Intellektda u aql va idrokni farqlaydi. Bunda sof g‘oyalar 
bilan ish ko‘ruvchi aql fikrlashning formal usullari bilan bog‘liq (masalan, 
matematikada) idrokka qaraganda yuksakroq hodisadir. Shuni alohida ta’kidlash 
lozimki, keyinchalik falsafada ideal narsalar va hodisalarni tushunishga nisbatan ko‘p 
sonli har xil yondashuvlar paydo bo‘ldi, ammo ularning barchasi ideallikni moddiylik 
va ko‘lamlilikka qarshi qo‘yadi. 
Aristotelning «Jon haqida» risolasini qadimgi yunon faylasuflarining ong 
haqidagi falsafiy mulohazalarining muayyan yakuni deb hisoblash mumkin. Bu yerda 
jon tananing mohiyati, uning uyushtiruvchi tamoyili sanalsa-da, lekin aql ichki 
faolligining in’ikosiga emas, balki kosmos hayotining umumiy qonunlariga 
bo‘ysunadi.
O‘rta asrlar Yevropa falsafasi «din cho‘risi»ga aylanib, ong haqidagi masalaga 
butunlay o‘zgacha nuqtai nazar bilan yondashdi – uni abadiy mavjud bo‘lgan 
dunyoni, shu jumladan inson va uning jonini yo‘qlikdan yaratgan Xudoning yagona 
dunyoviy asos sifatidagi talqini bilan bog‘ladi. Bu ta’limotga binoan inson aqli ilohiy 
aqlning bir zarrasi sifatida muayyan darajada o‘zini o‘zi bilish, o‘zini o‘zi tahlil qilish 
qobiliyatiga ega bo‘lsa-da, ongning bu faoliyati Tangrini bilish va u bilan muloqot 
qilishga qaratilgandir. Ongning mazkur obyektiv-idealistik talqini bilan bir qatorda 
o‘rta asrlarda ongni «fikrlovchi materiya»dan keltirib chiqargan materialistik 
an’anada ham uzilish yuz bergani yo‘q. Bunday qarashlarga (yoki ularga moyillikka) 
arab tilida ijod qilgan mutafakkirlar Ibn Sino, Ibn Rushd) ijodiga arab falsafasi o‘z 
ta’sirini ko‘rsatgan yevropalik ayrim faylasuflar Duns Skot, brabanlik Sigerning 
asarlarida duch kelish mumkin.